Το πρόσφατο βιβλίο της Ιωάννας Τσιβάκου, ΔΙΑΛΟΓΟΣ Μ΄ΕΝΑΝ ΑΠΟΝΤΑ, Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Νοέμβριος 2024, σελ. 224, είναι τόσο όμοιο αλλά και τόσο διαφορετικό από τα προηγούμενά της που στολίζουν την ελληνική βιβλιογραφία της κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής σκέψης και της ιστορίας τρόπον τινα των ιδεών με πρωτότυπα θέματα, εξαιρετική θεωρητική επεξεργασία και γραφή και προωθητικές απόψεις και προβληματισμούς για την εποχή μας.
Όμοιο διότι και πάλι καταπιάνεται (διαλέγεται) με έννοιες δύσκολες και αέναα προβλήματα με θεματολογική συνέχεια, όπως η ιδεολογία ή η ελευθερία και η ελευθερία της βούλησης. Σε τέτοια θέματα αναπτύσσονται οι στοχασμοί, οι διάλογοι με διανοητές άλλων εποχών, εμβαθύνεται η ανάλυση.
Διαφορετικό διότι φέρει ένα ανεξίτηλο προσωπικό αποτύπωμα. Πρόκειται για Διάλογο μ΄ έναν Απόντα, που δεν είναι άλλος από τον Αιμίλιο Ζαχαρέα, τον σύζυγο και πνευματικό της σύντροφο και «συνοδοιπόρο» της Ιωάννας Τσιβάκου για 60 ολόκληρα χρόνια. Ο φίλος Αιμίλιος εγκατέλειψε τα εγκόσμια πριν 2 χρόνια περίπου σε ηλικία 88 ετών. Όπως αναφέρει η συγγραφέας ο τίτλος του βιβλίου Διάλογος στον ενικό εκφράζει ακριβώς το ενιαίο του κειμένου μολονότι πρόκειται για Διαλόγους, «απόσταγμα των σκέψεων που ανταλλάσσαμε μεταξύ μας, επί σειρά ετών πάνω σε κρίσιμα θέματα της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας, όπως τις επανέφερα στη μνήμη μου, ανατρέχοντας συνεχώς στα γραπτά του όταν η θύμηση με εγκατέλειπε», όπως γράφει. Πρόκειται για το απόσταγμα της πνευματικής τους συμβίωσης, ενός κοινού βίου 60 ετών, με τις συμφωνίες αλλά και τις αναπόφευκτες διαφωνίες, αλλά με έμφαση στο γεγονός ότι οι Διάλογοι αυτοί δεν περιορίζονται μόνο στο να τον κρατούν μέσα της ζωντανό αλλά και να τη βοηθούν να εμβαθύνει και σε ζητήματα που είχε παραβλέψει, όπως η ίδια γράφει. Με χριστιανικούς όρους πρόκειται για μια «ανάσταση» του απόντος.
Πάντα έρχεται η ώρα του απολογισμού του πνευματικού βίου. Η Ιωάννα βρήκε τον καλύτερο τρόπο στους Διαλόγους με τον Αιμίλιο. Δε θα σταματήσει φυσικά την έρευνα και συγγραφή για τις πνευματικές της ανησυχίες. Είμαι βέβαιος περί αυτού. Ωστόσο, ο Διάλογος μ΄ έναν Απόντα έχει μια ξεχωριστή σημασία, ακριβώς διότι το έτερο μέλος είναι σωματικά απών και δεν μπορεί να τον συνεχίσει, δεν μπορεί να σχολιάσει το τελικό αποτέλεσμα που πήρε τη μορφή βιβλίου, μολονότι πάντα επανέρχεται κανείς στα γραπτά και τις απόψεις του παρελθόντος από νέα σκοπιά, με διαφορετική εκτίμηση και οπτική. Έχει, όμως, να αντιμετωπίσει τη σιωπή της απουσίας του εκλιπόντος, την αδυναμία ανταπάντησης.
Υπάρχει ακόμα και μια άλλη σημαντική διάσταση. Το αποτύπωμα του κοινού λόγου, ο εσωτερικός διάλογος με τον εκλιπόντα, η αφήγηση εμπειριών και σκέψεών του, τα νοήματα που απέδιδε στη ζωή, στην ατομική και συλλογική δράση, στο ήθος αποτελούν συστατικά στοιχεία που κρατούν τον απόντα «ζωντανό» στον παρόντα βίο και τη μνήμη των αγαπημένων προσώπων που άφησε πίσω του. Καθώς και των φίλων του και του ευρύτερου κοινού. Έτσι, η «ανάμνησή» του δεν περιορίζονται σε ένα συμβάν ή στα συμβάντα ενός κοινού βίου αλλά αποτελεί μια ροή σκέψεων, «έναν καθρέπτη μνήμης». Το «όνειρο» και το παρόν τροφοδοτούνται συνεχώς από αποθηκευμένα λόγια και εικόνες που ανασύρονται στην επιφάνεια και στη μνήμη και αποκτούν μια άλλη διάσταση.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του βιβλίου είναι ότι οι Διάλογοι ακόμα κι όταν καταπιάνονται με δύσκολα κοινωνιολογικά, φιλοσοφικά και πολιτικά προβλήματα και ιδέες χρωματίζονται έντονα από έναν αριστερό πολιτικό προβληματισμό, διότι με αυτόν τον τρόπο ο Αιμίλιος τοποθετείται κριτικά απέναντι στον πολιτικό του βίο, τα συμβάντα και τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής. Δεν μπορώ να αναφερθώ εδώ με λεπτομέρειες στον πολιτικό βίου του Αιμίλιου. Τον παραθέτει εν συντομία η συγγραφέας. Ήταν ταγμένος από οικογένεια με την αριστερά, με εξαιρετικές σπουδές δε στην Ιταλία, γεγονός που τον γαλούχησε στον ιταλικό μαρξισμό. Ηγετικό στέλεχος της Νεολαίας της ΕΔΑ και του φοιτητικού κινήματος στην δεκαετία του ’60 και τους πολιτικούς αγώνες της εποχής μέχρι τη σύλληψη και φυλάκισή του από τη δικτατορία και τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις και κομματικές ανακατατάξεις. Για να μην μακρηγορώ διετέλεσε μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ Εσωτερικού και του ΣΥΝ από τον οποίο και αποχώρησε το 1993. Έκτοτε δεν είχε μεν παρουσία σε κομματικούς σχηματισμούς και μηχανισμούς αλλά δεν έπαψε με το πλούσιο και σημαντικό συγγραφικό του έργο και το δημόσιο λόγο του να αποτυπώνει την άποψη και τις εκτιμήσεις για το δημόσιο πολιτικό βίο ως δημόσιος διανοούμενος με την αυστηρή κριτική του ματιά αλλά και με τις αμφιβολίες και αβεβαιότητες των προβληματισμών του, προϊόν της ίδιας της εποχής. Επρόκειτο για μια νέα εποχή σχετικισμού και αστάθειας την οποία ο Αιμίλιος προσπαθούσε να κατανοήσει και μέσα της να εντάξει τις απόψεις του για το νόημα και τους πολιτικούς στόχους της αριστερής ατομικής και συλλογικής δράσης για την αλλαγή της κοινωνίας, για έναν καλύτερο κόσμο. Η ίδια στάση τον χαρακτήριζε ακόμα κι όταν έπαψε να «εμφανίζεται» δημόσια, σε κατ’ ιδίαν συνομιλίες με φίλους και γνωστούς.
Δεν είναι δυνατόν να παραθέσω εδώ το κυρίως περιεχόμενο του βιβλίου πόσο μάλλον να σχολιάσω τις σύμφωνες ή διαφορετικές απόψεις που παρατίθενται στους Διαλόγους μεταξύ της Ιωάννας και του Αιμίλιου. Δεν πρόκειται για απλή ανταλλαγή προσωπικών απόψεων και αντιλήψεων με έναν απλό διαλογικό τρόπο αλλά για μικρά δοκίμια και διατριβές σε ένα υψηλό πνευματικό επίπεδο που απαιτεί κάποιο υπόβαθρο σχετικών γνώσεων για να γίνουν κτήμα του αναγνώστη.
Γι αυτό, παραθέτω απλώς τους τίτλους των Κεφαλαίων: Αναδρομή στην κομματική εμπειρία, που αναφέρεται στην κομματική και πολιτική διαδρομή του Αιμίλιου, Σχετικισμός, σκεπτικισμός και μηδενισμός, Η ιδεολογία για τον homo ideologicus, Ελευθερία και Ελεύθερη βούληση, Περί αυτονομίας: από την πολιτική αυτονομία στη σχέση αγάπης, Επιμέλεια εαυτού, Από την πολιτική πράξη στις πρακτικές εντάσεως γνώσης και ο παράγων χρόνος.
Θα αδικούσα την πλούσια και εξαιρετικά πολύπτυχη θεματολογία καθώς και την εκατέρωθεν επιχειρηματολογία στους Διαλόγους αν επέλεγα ορισμένα από αυτά που θα με ενδιέφεραν ιδιαίτερα.
Θα προτιμούσα να συγκρατήσω τα συναισθηματικά και «ονειρικά» μέρη του βιβλίου υπό την παρεμβολή σημειώσεων τα οποία και πάλι δεν μπορώ να υποδείξω καθώς έχουν μια αναντικατάστατη εσωτερική, συναισθηματική και φιλοσοφική φόρτιση. Ακόμα και μια απλή ανάγνωση αυτών των μικρών «παρεμβάσεων» μνήμης και αγάπης αρκεί για να δημιουργήσει ένα πλήθος εικόνων και αισθημάτων.
Όπως έγραψε ο εγγονός της συγγραφέως και του απόντος Βασίλης Ρουσόπουλος σε ένα συγκινητικό του άρθρο πρόσφατα, «Οι αναμνήσεις μας από τους αγαπημένους που έχουν φύγει δεν είναι στατικές εικόνες, αλλά ζωντανές «οντότητες» που συνεχίζουν να συνδιαλέγονται με το παρόν μας και να επηρεάζουν τις επιλογές και την πορεία μας». (Βλ. The Books’ Journal 26/1/2025)
Είναι ο καλύτερος τρόπος για να «θυμάται» κανείς τα αγαπημένα πρόσωπα που είναι πλέον απόντες.