ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η διεξοδική ιστορική και πολιτική ανάλυση του Βασίλη Καπετανγιάννη «Η άμυνα της Ευρώπης» αφορά ένα θέμα για το οποίο οι περισσότεροι πολιτικοί αναλυτές δεν πίστευαν ότι θα χρειαστεί να το αντιμετωπίσουν με τον σημερινό επείγοντα χαρακτήρα και κάτω από τις έκτακτες συνθήκες που διαμορφώθηκαν μετά την εκλογή του Ντόναλτ Τραμπ. Η απόλυτη ανατροπή των γεωπολιτικών δεδομένων, όπως είχαν διαμορφωθεί μεταπολεμικά, έφερε τα πάνω-κάτω στην παγκόσμια σκακιέρα θέτοντας σε αμφισβήτηση τη δυτική συμμαχία που αποτέλεσε επί δεκαετίες τη στέρεη βάση για την άνθιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Η παραλυτική επανάπαυση της ηγεσίας της Ευρώπης σε ένα τόσο κρίσιμο τομέα, παρά τα απειλητικά μηνύματα για την ενδεχόμενη επιστροφή του Τραμπ στον Λευκό Οίκο, επιτείνουν την ανησυχία των Ευρωπαίων πολιτών. Οι αισιόδοξες προβλέψεις ότι οι παράλογες προεκλογικές δεσμεύσεις του Ρεπουμπλικανού υποψηφίου δεν θα γινόντουσαν πράξη μετά τη νίκη του διαψεύδονται με τον πιο δραματικό τρόπο. Η πρωτοφανής απαξιωτική συμπεριφορά του Τραμπ απέναντι στον Ουκρανό Πρόεδρο, κατά τη συνάντησή τους στον Λευκό Οίκο, είναι ενδεικτική της στάσης που έχουν υιοθετήσει οι Ηνωμένες Πολιτείες απέναντι στην Ευρώπη. Η ανάλυση του Βασίλη Καπετανγιάννη, η οποία είχε προηγηθεί, αποδείχτηκε δυστυχώς προφητική.
Τα ερωτήματα που κατά τον Καπετανγιάννη ζητούν άμεσες απαντήσεις από τις ευρωπαϊκές ηγεσίες είναι αμείλικτα. Μπορεί η Ευρώπη να διαθέσει άμεσα τα σημαντικά κεφάλαια που απαιτούνται για την αμυντική θωράκισή της; Είναι οι κοινωνίες των χωρών-μελών να αποδεχθούν τις αντίστοιχες κοινωνικές περικοπές; Ποιος θα είναι στο μέλλον ο χαρακτήρας της Νατοϊκής συμμαχίας από τη στιγμή που η κινητήρια δύναμή της, η Αμερική, συνάψει ουσιαστικά συμμαχία με τη Ρωσία του Πούτιν; Θα αδράξει τελικά η Ευρώπη την ευκαιρία που της παρουσιάζεται ώστε να ανταποκριθεί γρήγορα και αποτελεσματικά στην Αμερικανική πρόκληση;
Ο Βασίλης Καπετανγιάννης μας γυρνάει πίσω, στο μακρινό 1963, τότε που ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζών Κέννεντυ, απευθυνόμενος στους κατοίκους του Δυτικού Βερολίνου, μετά το τείχος του αίσχους που είχε υψώσει η Ανατολική Γερμανία, είχε πει στα γερμανικά «είμαι ένας Βερολινέζος» στέλνοντας αποφασιστικό μήνυμα στους Σοβιετικούς για την υπεράσπιση της πόλης. Ανάλογη ήταν η στάση που κράτησε, 60 χρόνια μετά, ο Τζο Μπάιντεν όταν επισκέφθηκε το Κίεβο που βομβαρδιζόταν ανηλεώς από τον Πούτιν, δηλώνοντας την αμέριστη συμπαράστασή του στον αγωνιζόμενο Ουκρανικό λαό. Σήμερα, μετά την αλλαγή της στάσης των ΗΠΑ από τον ανεκδιήγητο Τραμπ, «η Ευρώπη χρειάζεται να αποκτήσει την αυτονομία, ανεξαρτησία και την αυτάρκειά της».
Γιάννης Μεϊμάρογλου
Η Άμυνα της Ευρώπης
Μόνο τους αφελείς θα πρέπει να εξέπληξε η στάση των ΗΠΑ απέναντι στην Ευρώπη σχετικά με την Ουκρανία και τη δική της άμυνα, μολονότι η ωμότητα αμερικανικού πολιτικού λόγου από επίσημα χείλη έναντι συμμάχων χωρών του ΝΑΤΟ υπερέβη κάθε προβλεπτό και/ή ανεκτό όριο. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο αναμένεται να επέλθει και η απότομη αφύπνιση της Ευρώπης σχετικά με τη σημερινή φύση και πορεία των διατλαντικών σχέσεων υπό καθεστώς Τραμπ. Δεν είναι ακόμα βέβαιο ότι ο ομφάλιος λώρος που συνδέει τις ισχυρότερες χώρες του Δυτικού κόσμου εδώ και έναν αιώνα περίπου, ιδιαίτερα στη μεταπολεμική εποχή, θα αποκοπεί τελείως. Δεν είναι ούτε προς το συμφέρον των ΗΠΑ, μολονότι, επί του παρόντος, δε φαίνεται να παρεμβαίνουν εκ των ένδον δυνάμεις που σταθμίζουν τα συμφέροντα της χώρας διαφορετικά από τον πρόεδρο Τραμπ και το άμεσο υποτακτικό και υπερφίαλο περιβάλλον του. Διότι, δεν είναι ορατή κάποια γεωπολιτική στρατηγική, παρά τα λεγόμενα, ούτε εμφανή ενδεχόμενα κέρδη από τις αναμενόμενες συμφωνίες με τη Ρωσία. Το αντίθεο μάλιστα. Ενδέχεται να προκύψουν ανυπολόγιστες ζημίες για τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, τη Δύση.
Μια σειρά δε από συμπεριφορές και πολιτικές δεν είναι βέβαιο σε τι θα εξυπηρετήσουν τελικά τις ΗΠΑ εκτός κι αν οι ίδιες έχουν αποφασίσει να διαλύσουν κάθε δεσμό με την Ευρώπη, κάθε έννοια της «Δύσης», του δυτικού κόσμου όπως τον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν η Οργουελιανή αναστροφή θύματος και θύτη στο θέμα της Ουκρανίας, η πλήρης παραγνώριση του Διεθνούς Δικαίου και των εγκλημάτων πολέμου της Ρωσίας, η επιβράβευση του επιτιθέμενου καθώς και η απαίτηση για πλήρη παράδοση, υποταγή και ταπείνωση της Ουκρανίας με την άνευ όρων παραχώρηση πολύτιμων πόρων της σε αμερικανική εκμετάλλευση, η απροκάλυπτη επίδειξη του «δίκαιου» του ισχυρότερου, ο παραγκωνισμός της Ευρώπης με προσβλητικό και ωμό τρόπο. Με λίγα λόγια, δεν είναι φανερό ποια συγκεκριμένα κέρδη μπορεί να προκύψουν από τον τρόπο με τον οποίο επιδιώκεται η «ειρήνη» στην Ουκρανία με διμερείς διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία, όταν η επιθετική και αναθεωρητική Ρωσία, αποτελεί το κύριο υπαρξιακό πρόβλημα της Ευρώπης, τη μείζονα απειλή για την ασφάλειά της. Όταν αποκλείεται και περιφρονείται η Ευρώπη και η ίδια η Ουκρανία. Η πλήρης ταύτιση της Αμερικής με τη Ρωσία του Πούτιν ήταν μια εξέλιξη που προσγείωσε απότομα την Ευρώπη. Σίγουρα υπέστη σοκ. Άλλο η επιδίωξη μιας συμφωνίας άλλο η ταύτιση σε όλα με τον επιτιθέμενο και τον εγκληματία πολέμου.
Οι επισκέψεις του Γάλλου προέδρου Μακρόν και του Βρετανού Π/Θ Στάρμερ στην Ουάσιγκτον ίσως επιφέρουν κάποιες αλλαγές στις διατλαντικές σχέσεις και στη μοίρα της Ουκρανίας, αλλά ο βασικός προσανατολισμός του Τραμπ πιθανότατα δεν πρόκειται να αλλάξει. Στόχος του είναι η καθυπόταξη και διάλυση της ΕΕ ως ισχυρό πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό πόλο αυτού που κάποτε ονομαζόταν ως σύνολο «Δύση» και που σήμερα μάλλον έπαψε αυτομάτως να ισχύει.
Προκύπτει, κατά συνέπεια, η ανάγκη αμυντικής θωράκισης της Ευρώπης σε βαθμό μάλιστα που να μπορεί να αντικαταστήσει με επάρκεια και αποτελεσματικότητα τη μέχρι τώρα στρατιωτική προστασία και εγγύηση της αμερικανικής ομπρέλας, συμβατικής και πυρηνικής. Είναι πλέον ηλίου φαεινότερο. Από την άποψη αυτή είναι ενθαρρυντικές οι πρώτες δηλώσεις του Γερμανού του προέδρου των Χριστιανοδημοκρατικών Μερτς που την περασμένη Κυριακή (23/2) έκοψε πρώτος το νήμα στις βουλευτικές εκλογές και αναμένεται να είναι ο επόμενος Καγκελάριος της χώρας. Για πρώτη φορά μίλησε περί ενδεχόμενης «αμυντικής αυτονομίας» της ΕΕ και διευκρίνησης των σχέσεων με το ΝΑΤΟ, που δε θα αργήσει. Ήδη ζήτησε ένα τεράστιο ποσό για την ανασυγκρότηση, τον εξοπλισμό και γενικότερα τον εκσυγχρονισμό των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων. Η Γαλλία, από καιρό προβάλλει τη θέση της «στρατηγικής αυτονομίας» της ΕΕ. Απομένει να διαπιστωθεί πως η «γαλλο-γερμανική ατμομηχανή» θα αναπτύξει κάποια ταχύτητα, με ποιο αμυντικό στρατηγικό σχέδιο και πόσους και ποιούς οικονομικούς πόρους θα κινητοποιήσει.
Το πρόβλημα πλέον δεν είναι μόνο η ανάγκη αύξησης των αμυντικών δαπανών, το αίτημα είναι πιο παλιό από όσο παρουσιάζεται, όπως θα αναφέρω πιο κάτω. Συμπυκνώνεται στο ερώτημα αν η Ευρώπη έχει την πολιτική βούληση σε σύντομο χρονικό διάστημα να κάνει άλματα στον τομέα της Άμυνας και να καλύψει τα κενά σε στρατιωτικές δυνάμεις, σύγχρονο και ποιοτικό εξοπλισμό και στρατηγικά μέσα, όπως ενιαία διοίκηση, δορυφορικές επικοινωνίες, πληροφορίες κτλ, ώστε να αποτρέψει και τελικά να αποκρούσει κάθε ρωσική επίθεση εναντίον της. Διότι, ο λελογισμένος εξοπλισμός της Ουκρανίας για την απόκρουση της ρωσικής επίθεσης που δεν επέτρεπε στην ουσία πλήγματα εντός της Ρωσίας, αποδείχτηκε τελικά ολέθριο στρατηγικό λάθος. Ναι μεν ο ηρωισμός και οι απίστευτες θυσίες των πολιτών της Ουκρανίας απέτρεψαν την κατάληψη του Κιέβου εντός τριών ημερών, όπως υπολόγιζε ο Πούτιν και την κατάρρευση της χώρας, αυτής του ανύπαρκτου έθνους των ναζιστών με πρόεδρο Εβραίο, αλλά, μολονότι υποχρέωσε την πανίσχυρη Ρωσία σε μακρόχρονο πόλεμο της έδωσε συνάμα την ευκαιρία να ανασυγκροτηθεί πολεμικά, να εξοπλιστεί και να κινητοποιήσει υπέρτερες δυνάμεις και εξοπλισμό στα πεδία των μαχών. Κι αν ισχύει σύμφωνα με στρατιωτικούς αναλυτές ότι η Ρωσία δεν έχει ακόμα κερδίσει τον πόλεμο άλλο τόσο φαίνεται να ισχύει ότι η υπόσχεση της Δύσης πως δε θα άφηνε την Ουκρανία τουλάχιστον να ηττηθεί δεν ισχύει πλέον, λόγω της πολιτικής των ΗΠΑ που θέλουν κυριολεκτικά να τη γονατίσουν για να ικανοποιήσουν τη Ρωσία και τις απώτερες επιδιώξεις και σχέσεις τους με την Αρκούδα.
Si Vis Pacem….
Για την Ευρώπη το θέμα της Ουκρανίας ήταν και παραμένει υπαρξιακό. Ήθελε να το υπογραμμίσει με την παρουσία της ηγεσίας της και 13 ηγετών κρατών-μελών στο Κίεβο στην 3η επέτειο της ρωσικής εισβολής και της συμμετοχής των υπολοίπων κρατών με τηλεδιάσκεψη. Επομένως, πρέπει να το αντιμετωπίσει, όχι μόνο στηρίζοντας την Ουκρανία οικονομικά και στρατιωτικά ώστε να σταθεί στα πόδια της και να διατηρήσει ικανές και αξιόμαχες ένοπλες δυνάμεις με αποτρεπτική ικανότητα, αλλά και για να κερδίσει η ίδια χρόνο ώστε να αναπτύξει τις αμυντικές της ικανότητες σε βαθμό που να αποτρέπει κάθε πιθανότητα ρωσικών επιθετικών ενεργειών εναντίον της. (Si vis pacem parat pacem belumque. Εάν θέλεις την ειρήνη παρασκευάσου και για ειρήνη και για πόλεμο, λέει το σοφό ρητό). Να αποκτήσει, δηλαδή, εκείνη την ποσοτική και ποιοτική αμυντική ισχύ που θα την καταστήσει ταυτόχρονα και ισχυρό διεθνή παίκτη. Αποδείχτηκε ότι η «ήπια ισχύς» δεν είναι επαρκής για την επιρροή στο διεθνή συσχετισμό δυνάμεων και στο παγκόσμιο γεωπολιτικό παιγνίδι.
Αναφορικά με την στρατιωτική βοήθεια προς την Ουκρανία η πλήρης αντικατάσταση της αμερικανικής δεν έχει μεγάλο κόστος, όπως υπολογίζει η ευρωπαϊκή «δεξαμενή σκέψης» Bruegel σε σχετική πρόσφατη μελέτη (21/2/25) των Α. Burikov και G.Wolff. Ανέρχεται μόλις στο 0.12% του Ευρωπαϊκού ΑΕΠ. Ποσό καθόλα εφικτό. Ωστόσο, οι συγγραφείς της μελέτης εκτιμούν ότι μια αποτελεσματική ευρωπαϊκή άμυνα θα απαιτήσει 300.000 στρατό, 50 εξοπλισμένες ταξιαρχίες, σύγχρονο και ποιοτικό εξοπλισμό σε πυροβολικό, άρματα μάχης, πυραύλους, αντιπυραυλικά συστήματα, drones, αεροπορική υπεροχή κ.τ.λ. Καθώς επίσης και ικανότητες στρατηγικής σημασίας, όπως πληροφορίες, δορυφορικές επικοινωνίες, συντονισμό, ενιαία διοίκηση, ταχύτητα αντίδρασης κτλ.
Το κόστος μιας τέτοιας αναγκαστικά πολυετούς προσπάθειας υπολογίζεται σε 250 δις ευρώ κατ΄ έτος, πράγμα που σημαίνει αύξηση των αμυντικών δαπανών στο 3.5% του ΑΕΠ ή και περισσότερο. Κόστος 300 δις κατ’ έτος υπολογίζει και το περιοδικό The Economist στο πρόσφατο τεύχος του (22-28/2/2025). Η κάλυψή του μπορεί να προέλθει και από κοινό δανεισμό (π.χ. ευρωομόλογα) και από εθνικό δανεισμό. Ήδη αναμένεται λήψη απόφασης σχετικά με την ενεργοποίηση της ρήτρας διαφυγής από το Σύμφωνο Σταθερότητας, ήτοι το διαχωρισμό των αμυντικών επενδυτικών δαπανών από το έλλειμμα που ορίζεται από την τήρηση των δημοσιονομικών κανόνων. Απομένει να αποφασιστεί στην προσεχή Σύνοδο Κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου καθώς και οι κρίσιμες λεπτομέρειες που θα συνοδεύουν μια τέτοια ριζοσπαστική απόφαση. Απομένει να διαπιστωθεί κατά πόσο θα διευκολύνει και την Ελλάδα με τις τεράστιες αμυντικές δαπάνες της λόγω του εξοπλιστικού προγράμματος σε βάθος ορισμένων ετών.
Μια τέτοια πλούσια περιοχή όπως η Ευρώπη μπορεί να διαθέσει τους αναγκαίους πόρους για την ασφάλειά της που πρέπει πλέον να αποτελέσει απόλυτη προτεραιότητα. Η πρώην Καγκελάριος της Γερμανίας κα Α. Μέρκελ είχε πει ότι η Ευρώπη με το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού εκπροσωπούσε το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 50% των κοινωνικών δαπανών. Η ευημερία αυτή είναι αδύνατο πλέον να διασφαλιστεί χωρίς τις θυσίες των πολιτών της Ευρώπης για την ενίσχυση της ασφάλειάς της. Η αύξηση των αμυντικών δαπανών, που απαιτεί μακρόχρονο συλλογικό σχεδιασμό με συγκεκριμένους στόχους, η καινοτόμα παραγωγή, η ενίσχυση της παραγωγικότητας και της απασχόλησης κ.τ.λ. δε θα οδηγήσει κατ΄ ανάγκη σε λιγότερο βούτυρο, δηλαδή σε μείωση των κοινωνικών δαπανών και του κοινωνικού κράτους, τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα. Στην αρχή ενδέχεται η μεταφορά πόρων στον αμυντικό τομέα ίσως στερήσει πόρους από άλλους τομείς συμπεριλαμβανομένου και του κοινωνικού.
Τα διακυβεύματα
Οι πολιτικές δυνάμεις της Ευρώπης που θα στηρίξουν ένα τέτοιο σχέδιο οφείλουν να εξηγήσουν στους πολίτες τι ακριβώς διακυβεύεται, διότι και οι εσωτερικές αντιστάσεις θα είναι ισχυρές, λόγων της φιλοπουτινικής στάσης ευρωπαϊκών αριστερών και ακροδεξιών κομμάτων, που λειτουργούν ολοφάνερα ως 5η φάλαγγα της Ρωσίας κι όσων άλλων αντιστρατεύονται τη μεγαλύτερη πολιτική και αμυντική ένωση της Ευρώπης. Κι οφείλουν να εξηγήσουν ότι η ασφάλεια είναι πρωταρχική προϋπόθεση της κυριαρχίας και ευημερίας και κατά συνέπεια οι θυσίες που ενδεχόμενα απαιτούνται από τους πολίτες έχουν μεγάλη προστιθέμενη αξία στη ζωή τους. Οφείλουν επίσης να εξηγήσουν πειστικά ότι κάθε κοινή αμυντική προσπάθεια συνεπάγεται παραχώρηση και εθνικής κυριαρχίας που αντλείται κατόπιν σε συλλογικό επίπεδο καθώς και μηχανισμούς λήψης αποφάσεων που θα συσπειρώνουν και θα οδηγούν σε ενιαία δράση τις πρόθυμες χώρες, παραγκωνίζοντας εμπόδια τύπου Ουγγαρίας, Σλοβακίας κ.τ.λ.
Κυρίως, βέβαια, πρέπει να εξηγήσουν ότι η ασφάλεια είναι συστατικό στοιχείο της φιλελεύθερης δημοκρατίας που κατακτήθηκε με αγώνες και αίμα και πρέπει να διαφυλαχτεί ως κόρη οφθαλμού καθόσον δέχεται συντονισμένες επιθέσεις από τον αριστερό αλλά σήμερα κυρίως από τον δεξιό λαϊκισμό και τα ακροδεξιά κόμματα που συλλήβδην υποστηρίζουν τη Ρωσία του Πούτιν. Στηρίζονται, μάλιστα, ανοιχτά από τις ΗΠΑ.
Η Ελλάδα, η κυβέρνηση, ο Π/Θ Κ. Μητσοτάκης πρωτοστατούν στη δημιουργία ισχυρού αμυντικού βραχίονα της Ευρώπης και στηρίζουν σθεναρά την Ουκρανία για λόγους ευνόητους.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι δυσκολίες της αμυντικής προσπάθειας είναι πολλές, χρειάζονται ισχυρές κυβερνήσεις των μεγάλων κρατών και η συμμετοχή της Μ. Βρετανίας σε έναν ισχυρό αμυντικό πυλώνα για τον επιπρόσθετο λόγο ότι αποτελεί μαζί με τη Γαλλία τις μόνες πυρηνικές δυνάμεις της Γηραιάς Ηπείρου. Οι εξελίξεις στο τομέα αυτό καθώς και στο ΝΑΤΟ θα καθορίσουν και τα όρια συνεργασίας ή πλήρους αυτονομίας. Ο σχηματισμός ισχυρής κυβέρνησης στη Γερμανία υπό τον νεοεκλεγέντα Μερτς με τέτοιο προσανατολισμό θα είναι καθοριστικής σημασίας παρά τη σημερινή ύφεση της οικονομίας καθώς το έτερο σκέλος της παραδοσιακής «ατμομηχανής», η Γαλλία του μακρόν, αντιμετωπίζει σοβαρές πολιτικές και οικονομικές δυσκολίες.
Μετά την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας το 1989 υπήρξε της μόδας μια σχετική φιλολογία για τη χρησιμότητα του ΝΑΤΟ και του δήθεν «άχρηστου» πλέον ρόλου του. Εφόσον έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος, και διαλύθηκε η σοβιετική αυτοκρατορία εξέλιπε ο Εχθρός, επομένως δεν είχε κανένα σοβαρό λόγο ύπαρξης. Αποδείχτηκε, μετά την πάροδο 30 ετών, ότι σήμερα είναι χρησιμότερο παρά ποτέ για την άμυνα της Ευρώπης και της Δύσης, υπό τον όρο της αμερικανικής παρουσίας, στήριξης και ενεργούς συμμετοχής. Απομένει να αποδειχτεί στην πράξη αν ο πρόεδρος Τραμπ επιθυμεί τη διατήρηση της Συμμαχίας ή όχι. Αποτελεί ιστορική ειρωνεία το γεγονός ότι ήταν η Αμερική η μοναδική χώρα μέλος της Συμμαχίας που από ίδρυσης του ΝΑΤΟ επικαλέστηκε την αλληλεγγύη των κρατών-μελών του Συμφώνου, το άρθρο 5 (στην περίπτωση του Αφγανιστάν).
Αν, πράγματι, ο Τραμπ αχρηστεύσει με οιοδήποτε τρόπο το ΝΑΤΟ ή αποσύρει τις ευθύνες της χώρας του, τότε εκ των πραγμάτων ο αμυντικός πυλώνας της ΕΕ θα είναι αυτόνομος και ανεξάρτητος.
Από το Ich bin ein Berniner του Τζων Κέννεντυ στη Νέα Εποχή του Τραμπ
Είναι, πάντως, σαφές ότι οι σχέσεις ΗΠΑ και Ευρώπης εισέρχονται σε μια νέα εποχή. Η παραμονή των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ δε φαίνεται δεδομένη αλλά σε κάθε περίπτωση οι σχέσεις των κρατών μελών της Συμμαχίας ούτε δεδομένες θα είναι πλέον ούτε σταθερές. Χωρίς την Αμερική το ΝΑΤΟ είναι ένας νάνος.
Φαίνεται να έχει περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή που ο αμερικανός πρόεδρος Τζων Κέννεντυ αναφωνούσε προς το πλήθος του Δυτικού Βερολίνου που τον αποθέωνε το 1963 «Είμαι Βερολινέζος».
Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζων Κέννεντυ απευθύνεται στους πολίτες του Δυτικού Βερολίνου κατά την επίσκεψή του στις 26/6/1963, μετά το τοίχος του αίσχους που ύψωσε η Ανατολική Γερμανία στις 13/8/1961 στην πόλη για να σταματήσει τη μαζική φυγή των κατοίκων προς το Δυτικό τμήμα της πόλης. Το Βερολίνο είχε διαιρεθεί σε 4 ζώνες κατοχής, αμερικανική, αγγλική, γαλλική και ρωσική μετά την ήττα της ναζιστικής Γερμανίας το 1945). Εκεί είπε στα γερμανικά το περίφημο «Ich bin ein Berliner» (είμαι Βερολινέζος). Έδωσε ένα μήνυμα στους Σοβιετικούς ότι θα το υπερασπιζόταν πάση θυσία.
Σε περίπτωση δε που η Ευρώπη αποφασίσει να στηρίξει σθεναρά και με τα απαραίτητα μέσα τη δημιουργία ισχυρής αμυντικής ικανότητας τότε η αυτονομία της από το ΝΑΤΟ θα αποτελεί συνθήκη εκ των ουκ άνευ καθώς και ο καθορισμός σαφών γραμμών και σχέσεων συνεργασίας μεταξύ τους.
Οι Αμυντικές δαπάνες του ΝΑΤΟ
Το θέμα της ασύμμετρης συμβολής στις αμυντικές δαπάνες του ΝΑΤΟ μεταπολεμικά έχει τη δική του ιστορία. Η Ευρώπη των ερειπίων έπρεπε να ανασυγκροτηθεί, να σταθεί στα πόδια της. Κι αυτό δεν ήταν δυνατόν χωρίς το αμερικανικό οικονομικό Σχέδιο Μάρσαλ. Ο ρόλος του ήταν καθοριστικός. Ο Ψυχρός Πόλεμος και η ανάγκη προστασίας από τις ορέξεις της ρωσικής Αρκούδας επέβαλαν τη σύσταση του ΝΑΤΟ, τη στάθμευση αμερικανικών στρατευμάτων και πυρηνικών όπλων στην Ευρώπη, την αμερικανική προστασία. Οι αμυντικές δαπάνες βάραιναν κυρίως τις ΗΠΑ. Χάρις στην προστασία αυτή οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης κατάφεραν να ανασυγκροτηθούν, να αναπτυχτούν και να χτίσουν σταδιακά ένα μοναδικό στον κόσμο και αξιοζήλευτο κοινωνικό κράτος περιορίζοντας τις αμυντικές τους δαπάνες. Περισσότερο βούτυρο για τους πολίτες. Τα κανόνια τα έβαζαν οι Αμερικανοί. Πρόκειται για μια αλήθεια που δύσκολα τη συζητούσαν δημόσια. Ακόμα και σήμερα (στοιχεία 2023) σύμφωνα με το Διεθνές Ερευνητικό Ινστιτούτο για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI) το 68% των αμυντικών δαπανών του ΝΑΤΟ επωμίζονται οι ΗΠΑ, το 28% τα ευρωπαϊκά του μέλη και το 4% ο Καναδάς και η Τουρκία. Τρεις μεγάλες χώρες, Γαλλία, Βρετανία, Γερμανία σηκώνουν το βάρος του 50% των ευρωπαϊκών δαπανών.
Ήδη από το 2006 οι Υπουργοί Άμυνας του ΝΑΤΟ είχαν αποφασίσει για αύξηση των αμυντικών δαπανών στο 2% του ΑΕΠ κάθε κράτους-μέλους της Συμμαχίας. Το 2014, όταν η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία χωρίς να πέσει ούτε μια τουφεκιά, μόνο 3 χώρες είχαν εκπληρώσει τον στόχο αυτό. Η σύνοδος κορυφής του ΝΑΤΟ στην Ουαλία το 2014 έβαλε ξανά ως στόχο το 2%. Το 2024, μετά από 10 χρόνια, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΝΑΤΟ, τον στόχο αυτό επέτυχαν 23 χώρες (στα 31 μέλη). Η διαδικασία επιταχύνθηκε μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022. Ωστόσο, ακόμα και μεγάλες και πλούσιες χώρες όπως η Ιταλία και η Ισπανία εξακολουθούν να δαπανούν για την άμυνά τους ποσοστό κάτω του 2% του δικού τους ΑΕΠ.
Όσο για την Ελλάδα, οι αμυντικές της δαπάνες πάντα υπερέβαιναν το στόχο αυτό για λόγους που έχουν σχέση με την απειλή της γειτονικής Τουρκίας. Από το 2.23% του ΑΕΠ το 2014 το ποσοστό έχει ανέβει σήμερα στο 3.08%, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΝΑΤΟ, με τους εξοπλισμούς να κατέχουν μεγάλο μερίδιο στο σύνολο των δαπανών.
Συμπερασματικά, η επίτευξη κάποιας συμμετρίας, κάποιας νέας ισορροπίας στις αμυντικές δαπάνες του ΝΑΤΟ δεν είναι κάποιο σημερινό φαινόμενο ούτε οι αμερικανικές πιέσεις κάτι το σημερινό και πρωτοφανές.
Η Ευκαιρία της Ευρώπης
Θα αδράξει τελικά η Ευρώπη την ευκαιρία, θα ανταποκριθεί γρήγορα και αποτελεσματικά στην αμερικανική πρόκληση; Θα κάνει τα βήματα που απαιτούνται και με σαφήνεια περιγράφονται; Θα αρθεί στο ύψος των ιστορικών περιστάσεων που απειλούν την ασφάλεια, την ευημερία, την ίδια της την ύπαρξη;
Τίποτα δεν είναι βέβαιο. Το μόνο βέβαιο είναι η ρήση του αμερικανού εθνοπατέρα Benjamin Franklin (1705-1790) όταν κατά την υπογραφή της Διακήρυξης της Αμερικανικής ανεξαρτησίας από τη Μ. Βρετανία στην Πενσυλβάνια το 1976 από 13 Πολιτείες, πράγμα που αποτελούσε προδοσία της βρετανικής αυτής αποικίας με όλους τους κινδύνους που συνεπαγόταν για τη ζωή και τις περιουσίες των επαναστατών, φέρεται να είπε το περίφημο «Πρέπει όλοι να μείνουμε ενωμένοι διαφορετικά είναι βέβαιο ότι θα μας κρεμάσουν όλους ξεχωριστά», φράση που μόνο στα αγγλικά απηχεί το πλήρες νόημά της: «We must, indeed, all hang together or, most assuredly, we shall all hang separately».
Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια παρόμοια κατάσταση. Είτε θα λύσει το αμυντικό της πρόβλημα με περισσότερη συνεργασία, τουλάχιστον των προθύμων, ενδυναμώνοντας την πολιτική και στρατιωτική της ενότητα και αλληλεγγύη στο μέγιστο απόλυτα αναγκαίο βαθμό υπό τις σημερινές συνθήκες είτε μεμονωμένα τα εθνικά κράτη θα πέσουν θύματα δυνάμεων που καραδοκούν επιταχύνοντας τα διαλυτικά φαινόμενα, οπότε το πιο επιτυχημένο πείραμα διεθνούς συνεργασίας στην παγκόσμια ιστορία, η Ευρωπαϊκή Ένωση, θα καταρρεύσει ως χάρτινος πύργος.
Χρόνος δεν υπάρχει και δεν χρειάζεται η ΕΕ να φοβηθεί πολύ για να δράση. Η ομιλία του Αμερικανού Αντιπροέδρου Βανς στην πρόσφατη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, αρκεί. Ο Τραμπ και αξιωματούχοι της κυβέρνησής του επιβεβαιώνουν καθημερινά τις προθέσεις τους και την πολιτική τους απέναντι στην Ευρώπη η οποία σαφώς δε θα πρέπει να κάνει κινήσεις που να υπονομεύουν τις διατλαντικές σχέσεις και να ρίχνουν λάδι στη φωτιά του Τραμπ αλλά να φροντίσει με τη δέουσα ταχύτητα και αποφασιστικότητα να ωριμάσει τάχιστα, να πάρει τις αναγκαίες αποφάσεις για να κατακτήσει σε σύντομο χρονικό διάστημα τη θέση ισχύος που μπορεί και της αξίζει στη διεθνή σκηνή. Δεν χρειάζεται να περιμένει κανείς την ιδανική εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης, που δεν προβλέπεται στο άμεσο μέλλον τουλάχιστον. Υπάρχουν πολλοί τρόποι άμεσης και αποτελεσματικής δράσης υπό τον όρο της συλλογικής πολιτικής βούλησης και της κοινωνικής συναίνεσης των πολιτών της.
Αν μη τι άλλο η Ευρώπη χρειάζεται να αποκτήσει την αυτονομία, ανεξαρτησία και αυτάρκειά της σε πολλούς άλλους τομείς ώστε στις πανδημίες να μην εξαρτάται από τις μάσκες της Κίνας και ο ηρωικός Ζελένσκι να μην εκβιάζεται από τον Έλον Μασκ με το Starlink και να μπορεί να ανθίσταται στις πιέσεις για τη λεηλασία του ορυκτού πλούτου της χώρας του. Διότι, σε ανάλογη θέση ενδέχεται να βρεθούν σύντομα κι άλλοι ηγέτες της ΕΕ καθώς η πολιτική της ισχύος δεν υπολογίζει «κοινές αξίες» κι άλλα «κοινά».
YΓI: Το καλοκαίρι του 2009 την πρεσβεία της Ελλάδος στην Ουάσιγκτον ανέλαβε ο πρέσβης Βασίλης Κασκαρέλης, ο οποίος είχε υπηρετήσει και στις Ηνωμένες Πολιτείες από άλλη θέση στο παρελθόν γνωρίζοντας καλά τη χώρα. Κυρίως, όμως, έφερε μια πλούσια εμπειρία και γνώση από τις θητείες του ως επικεφαλής της Μόνιμης Αντιπροσωπείας της Ελλάδος στο ΝΑΤΟ (2000-2003) και της Μόνιμης Ελληνικής Αντιπροσωπείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (2004-2009) στις Βρυξέλλες. Επομένως, γνώριζε άριστα τις διατλαντικές σχέσεις.
Στις ΗΠΑ βρισκόμασταν στην απαρχή της προεδρίας του Μπαράκ Ομπάμα, βυσσοδομούσε η οικονομική κρίση, η χειρότερη μετά την κατάρρευση του 1929, όπως ισχυρίζονταν οι επαΐοντες, ενώ η Ελλάδα είχε ήδη εισέλθει στη δική της οικονομική δίνη.
Κατόπιν συνεννόησης επισκεφτήκαμε την εφημερίδα The Washington Times (18/11/2009) μια συντηρητική εφημερίδα που υποστήριζε το κόμμα των Ρεπουμπλικάνων και εκδιδόταν στην αμερικανική πρωτεύουσα. Ο κ. Κασκαρέλης είχε μακρά συνομιλία με τον εκδότη και τους δημοσιογράφους της εφημερίδας. Μεταξύ άλλων είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι την επομένη, στις 19/11, οι απόψεις του κατέλαβαν σημαντική θέση στην πρώτη σελίδα με σχετική φωτογραφία του αλλά με επίκεντρο ακριβώς το γεγονός ότι η ασυμμετρία αυτή των αμυντικών δαπανών στο ΝΑΤΟ είχε επιτρέψει στην Ευρώπη την οικοδόμηση του κοινωνικού κράτους της και η αμερικανική αμυντική προστασία τον ευρωπαϊκό εφησυχασμό. Όλα καλά. Ήταν η πρώτη φορά που απόψεις Ευρωπαίου πρέσβη καταλάμβαναν τόσο περίοπτη θέση σε εφημερίδα της αμερικανικής πρωτεύουσας. Δηλωτικός και ο πρωτοσέλιδος τίτλος της εφημερίδας. Πρέσβης: «H Ευρώπη βασίζεται στην αμερικανική ασπίδα, τα κοινωνικά προγράμματα έχουν προτεραιότητα». Το δημοσίευμα προκάλεσε έκπληξη, και κάποια συναδελφική ζήλεια, θα έλεγα, των Ευρωπαίων ομολόγων του κ. Κασκαρέλη στην αμερικανική πρωτεύουσα διότι τόλμησε να εκστομίσει δημόσια μια βασική αλήθεια για τη φύση των διατλαντικών σχέσεων. Κατά κανόνα, ουδείς εκ των Ευρωπαίων συναδέλφων του ήταν διατεθειμένος να συζητήσει το θέμα αυτό δημόσια, πόσο μάλιστα στις ΗΠΑ. Άπαντες τηρούσαν αιδήμονα σιωπή και απλώς διαχειρίζονταν την κατάσταση. Δεν υπήρξε κάποιος ενεργός ρόλος της Ευρώπης, Στην ουσία απουσίαζε.
THE WASHINGTON TIMES 10 November 2009
Envoy: Europe relies on U.S. shield
Social programs take precedence
By ELI LAKE
Ο πρέσβης Βασίλης Κασκαρέλης
Ο Έλληνας πρέσβης εξήγησε επίσης με λεπτομέρειες τις ευρωατλαντικές σχέσεις με μακροσκελέστατο άρθρο του στην επιθεώρηση Mediterranean Review (Winter 2010) με τίτλο The Nature and Scope of the US-EU Relationship (Η φύση και το εύρος της σχέσης Ην. Πολιτειών και Ευρώπης) και σε ομιλίες του σε διάφορες «δεξαμενές σκέψης» και οργανώσεις. Ήταν εντυπωσιακό το γεγονός το πόσα ελάχιστα γνώριζαν στις ΗΠΑ για την Ευρώπη, τη διάρθρωση και η λειτουργία της, πράγμα που αφορούσε όχι μόνο την αδαή και αδιάφορη κοινή γνώμη αλλά και ηγετικά στελέχη του κρατικού μηχανισμού, των ομοσπονδιακών πολιτικών θεσμών, των ΜΜΕ κ.τ.λ., εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. (Ένα ισχνό Ινστιτούτο Ευρωπαϊκών Υποθέσεων στην Ουάσιγκτον δεν κατάφερε να επιβιώσει). Η άγνοια αυτή και η έλλειψη στοιχειώδους γνώσης για τη λειτουργία της ΕΕ εμφανίστηκε ακόμα πιο έντονη όταν η Ελλάδα δέχτηκε το Πρώτο Μνημόνιο. Ας σημειώσω ότι η έδρα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου είναι στην Ουάσιγκτον.
Δεν είναι τυχαίο που ο κ. Κασκαρέλης ανακηρύχτηκε διπλωμάτης της χρονιάς το 2011 από το World Affairs Council μεταξύ 183 συναδέλφων του, εξαιρετική διάκριση. Αργότερα Γενικός Γραμματέας του ΥΠΕΞ και υπηρεσιακός Υπουργός Εξωτερικών (Μάιος-Ιούνιος 2023) ενώ από το 2013 είναι ανώτερος σύμβουλος του ΔΣ του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος». Πρόσφατα έγινε μέλος του ΔΣ της ελληνικής «δεξαμενής σκέψης» ΕΛΙΑΜΕΠ.
ΥΓ ΙΙ: Συμβουλεύομαι τώρα τις τότε σημειώσεις μου για την περίσταση και ως προς τις αμυντικές δαπάνες (στοιχεία 2007) μόνο η Βουλγαρία, το Ην. Βασίλειο, η Ελλάδα και η Γαλλία περνούσαν πάνω από τον πήχη του 2%, ενώ το ποσοστό της Γερμανίας ήταν μόλις 1,28%. Το ποσοστό των ΗΠΑ ήταν 4,5%. Θα πρέπει να πάρει κανείς υπόψη ότι επρόκειτο για μια ηγεμονική χώρα, ο μόνος ηγεμόνας, όπως επιχειρηματολογούσαν τότε Αμερικανοί και άλλοι διεθνολόγοι. Σύμφωνα με το αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας (31/3/2008) η χώρα είχε στρατιωτική παρουσία σε 820 «εγκαταστάσεις» σε 39 χώρες. Αναφορικά δε με τις κοινωνικές δαπάνες η Σουηδία βρισκόταν στο 29,4% του ΑΕΠ, η Γαλλία στο 29, 2% η Ελλάδα στο 24,3% ενώ οι ΗΠΑ μόνο στο 15,9%. Οι διαφορές είναι χτυπητές. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δει κανείς τις διακυμάνσεις στις διατλαντικές σχέσεις μέσα από τις ετήσιες Εκθέσεις του German Marshall Fund των Ην. Πολιτειών (www.gmfus.org) «δεξαμενή σκέψης» με έδρα την Ουάσιγκτον που συστάθηκε με «δώρο» της κυβέρνησης της Δυτικής Γερμανίας επί Καγκελαρίου Βίλλυ Μπραντ το 1972 για την προώθηση των σχέσεων Ευρώπης και Αμερικής. Η Έκθεση του 2009 είναι αποκαλυπτική καθόσον επί προεδρίας Μπαράκ Ομπάμα επανήλθε και η δημοφιλία της Αμερικής στην Ευρώπη που πριν από αυτόν είχε πέσει στα τάρταρα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι από τότε η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με ποσοστό άνω το 40% επιθυμούσε περισσότερη αυτονομία και ανεξαρτησία από τις ΗΠΑ, πράγμα που επιβεβαίωναν κι άλλες έρευνες, όπως ο γνωστός οργανισμός Pew Research Centerπου εξακολουθεί να σφυγμομετρεί τον παγκόσμιο παλμό σχετικά με την παγκόσμια δημοφιλία των ΗΠΑ και άλλα θέματα παγκόσμιου ενδιαφέροντος.
Ας σημειώσω επίσης ότι από τότε είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται βιβλία και άρθρα που αφορούσαν στην Μετα-αμερικανική Ευρώπη (Post-American Europe).
Πολλές φορές υπάρχουν έγκαιρα σήματα και προειδοποιήσεις, προγνώσεις και προβολές στο μέλλον που είτε μας διαφεύγουν είτε κυρίως τις αγνοούμε διότι δεν θέλουμε να τις αντιμετωπίσουμε άμεσα.
Το θέμα, λοιπόν, των αμυντικών δαπανών στο ΝΑΤΟ δεν είναι κάποιο νέο πρόβλημα. Απλώς ο Τραμπ έβαλε τώρα το μαχαίρι στο λαιμό της Ευρώπης, θέλει να διαλύσει τα πάντα, δε δίνει πεντάρα για την ασφάλειά της. Κόψτε το λαιμό σας, λέει στην ουσία. Δεν με ενδιαφέρετε.
YΓ ΙΙI: Η στρατηγική στροφή των ΗΠΑ προς την Ασία για την αντιμετώπιση της ανερχόμενης Κίνας ήταν ήδη εμφανής και συγκεκριμένη με τις σχετικές θέσεις που αναπτύσσονταν στα βασικά ντοκουμέντα για την Εθνική Ασφάλεια των Η.Π.Α του 2010 και του 2015 αλλά και σε άλλα δημόσια έγγραφα και μελέτες επίσημων φορέων και «δεξαμενών σκέψης». Ορόσημο δε θεωρείται η ομιλία του προέδρου Ομπάμα στο Κοινοβούλιο της Αυστραλίας (17/11/2011).
ΥΓ ΙV: Ο Robert Kagan, ένας από τους πιο γνωστούς και διάσημους Αμερικανούς διεθνολόγους είχε γράψει ένα βιβλίο το 2003 με τίτλο Of Paradise and Power: America and Europe in the New World Order (Περί Παραδείσου και Ισχύος: Η Αμερική και η Ευρώπη στη Νέα Παγκόσμια Τάξη) που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση και πολλές συζητήσεις. Ευπώλητο καθώς έγινε με τη φράση που περιείχε ότι «οι Αμερικανοί κατάγονται από τον Άρη ενώ οι Ευρωπαίοι από την Αφροδίτη» ήθελε απλώς να δείξει τη διαφορά σκληρής και ήπιας ισχύος μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης και τη διαφορετική προσέγγισή τους στην επίλυση των διεθνών προβλημάτων. Κι αργότερα, σε άλλο του βιβλίο, περιέγραφε τη νέα διεθνή τάξη ως «επιστροφή της ιστορίας». Ο ίδιος, που τον χαρακτήριζαν νεοσυντηρητικό, το 2016 αποχώρησε από το Κόμμα των Ρεπουμπλικάνων λόγω Τραμπ και υποστήριξε τους Δημοκρατικούς. Μάλιστα, έχει υποστηρίξει με άρθρο του στην εφημερίδα Washington Post (30/11/2023) ότι «η δικτατορία με την επανεκλογή του Τραμπ φαινόταν όλο και πιο αναπόφευκτη».