Τις τελευταίες δεκαετίες έχει ψηφισθεί στην Βουλή ενας ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός θεσμικών παρεμβάσεων για μεταρρύθμιση των ελληνικών πανεπιστημίων.
Νόμοι για επιμέρους θέματα (άσυλο, αιώνιοι φοιτητές, κλπ), όπως και Νόμοι Πλαίσιο, με συνολική θεώρηση. Στους τελευταίους θα πρέπει καταρχήν να αναφερθεί ο Ν.1268/82, ο οποίος άλλαξε ριζικά το προφίλ των ελληνικών πανεπιστημίων δίνοντας τους μια πιο σύγχρονη δομή (κατάργηση εδρών, καθηγητικές βαθμίδες, κλπ), αλλά ταυτόχρονα θεμελίωσε και άλλα που στοίχειωσαν το ελληνικό πανεπιστήμιο, όπως το άσυλο, η κατάργηση της συνέχειας και της προαπαιτούμενες γνώσης στη δομή των προγραμμάτων σπουδών, οι πολλές εξεταστικές κλπ., με άμεσες αρνητικές συνέπειες (αιώνιοι φοιτητές, παραβατικότητα, κλπ). Ουσιαστικά, πολλές ρυθμίσεις αυτού του νόμου, αλλά κυρίως η «αύρα» του, διαρκούν μέχρι σήμερα έστω και αν έγιναν πολλές προσπάθειες να αλλάξουν στη συνέχεια. Είναι ο νόμος που εγκαθίδρυσε το πανεπιστήμιο των ομάδων (καθηγητές, διοίκηση, φοιτητές, προσωπικό) που μέχρι σήμερα συν-διοικούν με εγκατεστημένες αλληλεξαρτήσεις (οι διοικούντες εκλέγονται από τους διοικούμενους), συντεχνιακή λογική και ανάλογη πρακτική. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο νόμος αυτός συμβίβασε και υποβάθμισε τις σπουδές με τον λαϊκισμό της ευκολίας, καταστρατήγησε αναξιοκρατικά τους διακριτούς ρόλους των ομάδων και μείωσε σημαντικά τις δυνατότητες άσκησης αποτελεσματικής διοίκησης, καθιστώντας τα ελληνικά ΑΕΙ μια αρνητική πρωτοτυπία σε σύγκριση με τα διεθνή.
Στην συνέχεια ο Ν.4009/11 προσπάθησε συνολικά να μεταρρυθμίσει προβληματικές καταστάσεις και να επαναφέρει μια διεθνώς αποδεκτή ακαδημαϊκή πραγματικότητα. Όμως, παρά τις προθέσεις των νομοθετών, άρχισαν από την Βουλή οι φόβοι για αντιδράσεις που έφεραν τους πρώτους συμβιβασμούς (εκλογή του πρύτανη όχι απο το νεοσυσταθέν Συμβούλιο Ιδρύματος -ΣΙ, όπως προέβλεπε το αρχικό σχέδιο, κλπ). Ο νόμος αυτός στην ουσία δεν εφαρμόσθηκε σωστά ή εφαρμόσθηκε μερικώς και κατεπιλογή, ώσπου στη συνέχεια ουσιαστικά καταργήθηκε. Είναι ένα τρανό παράδειγμα ότι οι μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνονται χωρίς φόβους και συμβιβασμούς που στην συνέχεια τις ακυρώνουν.
Η παρούσα κυβέρνηση προεκλογικά υποσχέθηκε ότι θα κάνει και αυτή ένα Νόμο Πλαίσιο που συνολικά θα μεταρρυθμίσει το πανεπιστήμιο και θα διορθώσει τα κακώς κείμενα. Στη συνέχεια έκανε επί μέρους παρεμβάσεις που αρκετές δεν είχαν επιτυχία (π.χ. κατάργηση του ασύλου) ,γιατί όπως είναι σήμερα μπλεγμένη η κατάσταση οι μεμονωμένες παρεμβάσεις είναι απίθανο να έχουν τύχη. Αφού πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της θητείας της, απεφάσισε να εμφανίσει ένα πολυσέλιδο προσχέδιο που ρυθμίζει με ημί-μετρα και συμβιβασμούς βασικά θέματα, ανακατεύοντας λίγο από όλα, φοβούμενη τις αντιδράσεις. Υπάρχουν βέβαια και πολλές σωστές ρυθμίσεις και άλλες που μοιάζουν μεταρρυθμιστικές αλλά στην ελληνική πραγματικότητα του ελληνικού πανεπιστημιακού χάρτη των πολλών πανεπιστημίων και των υπεράριθμων φοιτητών, θα δημιουργήσουν προβλήματα. Υπάρχουν επίσης ελλείψεις σε βασικά θέματα.
Στην πρώτη κατηγορία των συμβιβασμών αξίζει να αναφερθεί η πρόταση για ένα απολύτως οξύμωρο και αυτό-αναιρουμένο σχήμα: επανέρχονται τα Συμβούλια Ιδρύματος (ΣΔιοίκησης εδώ) για την εποπτεία της διοίκησης αλλά - για να αποφευχθούν οι αντιδράσεις - ο πρύτανης εκλέγεται από τα έξι εσωτερικά μέλη, συμμετέχει και προεδρεύει κιόλας στο όργανο που υποτίθεται ότι θα τον ελέγχει! Αν είναι δυνατόν! Ιδού πάλι οι φόβοι και οι συμβιβασμοί που θα ακυρώσουν ένα μεγάλο μέρος και αυτού του εγχειρήματος. Η εξήγηση που δίνεται για αυτό το μάλλον ιδιόρρυθμο σχήμα - περί αποφυγής της δυαρχίας - δεν νομίζω ότι αιτιολογεί κάτι τέτοιο. Δυαρχία θα υπάρχει αν οι ρόλοι δεν είναι απολύτως διακριτοί ή οι εμπλεκόμενοι ηθελημένα ή όχι προκαλούν σύγχυση. Μια άλλη ρύθμιση-ημίμετρο είναι η δυνατότητα οργάνωσης εντός του ίδιου πανεπιστημίου και άλλου πρώτου κύκλου σπουδών (Τεχνολογικών Εφαρμοσμένων Επιστημών - τα πρώην ΤΕΙ) με 3.5 έτη. Η ρύθμιση αυτή γίνεται προφανώς για να επισημοποιήσει τον ανορθολογικό χάρτη των τμημάτων των ΤΕΙ που πανεπιστημιοποιήθηκαν συνολικά, αυτόματα και άκριτα και για για να θαφτεί δια παντός η επαναφορά τους ως μεταλυκειακής ανώτερης εκπαιδευτικής βαθμίδας. Αυτή η ρύθμιση, εκτός από αντί-ακαδημαϊκή, θα φέρει μεγαλύτερη σύγχυση επιστημονική, διοικητική και επαγγελματική. Οι τεχνολογικές επιστήμες πρέπει να αποτελούν ξεχωριστή ανώτερη βαθμίδα εκπαίδευσης τριετούς διάρκειας εκτός πανεπιστημίων. Στις σωστές ρυθμίσεις μπορούν να αναφερθούν μερικές, όπως: Η θεσμοθέτηση εκτελεστικού διευθυντή για την οικονομική διαχείριση, η δυνατότητα για major και minor στα προγράμματα σπουδών. Οι ρυθμίσεις που προσδίδουν ευελιξία και κινητικότητα εντός του ίδιου πανεπιστημίου είναι γενικά θετικές, αρκεί τα τμήματα να γίνουν επίσης πιο εύελικτα να συνεργάζονται και να μην έχουν γεωγραφική διασπορά. Ωστόσο, πιστεύω ότι το εσωτερικό Εράσμους, αν και θελκτικό ως ιδέα, μάλλον προβλήματα θα φέρει, γιατί οι φοιτητικοί πληθυσμοί είναι μεγάλοι και το προσωπικό λίγο. Εξάλλου το διεθνές Erasmus έχει ως κύρια χρησιμότητα τη γνωριμία άλλων χωρών, γλωσσών και εκπαιδευτικών συστημάτων, που εδώ φυσικά εκλείπει. Εδώ θα πρέπει να επισημανθούν και οι ελλείψεις σε βασικά θέματα, όπως η δημιουργία Μεταπτυχιακής Σχολής σε κάθε ίδρυμα για να οργανωθούν και να αξιολογηθούν οι μεταπτυχιακές σπουδές, η απελευθέρωση της έρευνας από την γραφειοκρατία του δημοσίου λογιστικού που υλοποιείται με την μετατροπή των ΕΛΚΕ σε ΝΠΙΔ (όπως προέβλεπε ο Ν.4009/11). Όσα αναφέρονται σχετικά με την έρευνα, τα κέντρα, κλπ. στο προσχέδιο είναι θετικά, αλλά δεν λύνουν το πρόβλημα της διαχειριστικής τροχοπέδης της πανεπιστημιακής έρευνας στην ρίζα του.
Πιστεύω ότι η κυβέρνηση άφησε πολύτιμο χρόνο να περάσει. Άφησε επίσης τον ακαδημαϊκό χάρτη, όπως έχει διαμορφωθεί ανορθολογικά μετά την άκριτη πανεπιστημιοποίηση των ΤΕΙ και την εξαφάνιση της τεχνολογικής εκπαίδευσης. Δεν κατάφερε μέχρι σήμερα να εξασφαλίσει την ασφάλεια και προστασία της ακαδημαϊκής ζωής. Εξαγγέλθηκαν τα ΟΠΠΙ των οποίων η αποτελεσματικότητα έχει ήδη υπονομευτεί με τις καθυστερήσεις και τις συνεχώς διφορούμενες αναφορές. Τώρα δείχνει να βιάζεται να περάσει στην Βουλή με μια fast track διαβούλευση, ένα σχέδιο νόμου που εξαρχής εμπεριέχει τον φόβο των αντιδράσεων και τα ίχνη των παρεμβάσεων, τουλάχιστον στο προτεινόμενο ερμαφρόδιτο διοικητικό σχήμα. Τα ημίμετρα θα μας αναστατώσουν και πάλι χωρίς να αποδώσουν. Εξάλλου, δεν χρειάζεται το υπουργείο να νομοθετεί επί παντός με πολυσέλιδα κείμενα. Ένας νέος νόμος πλαίσιο θα πρέπει να κάνει ένα restart όχι μόνο για τα πανεπιστήμια αλλά και στον τρόπο που τα αντιμετωπίζει ως αυτοδιοικούμενα. Να είναι ένα λιτό «πλαίσιο» που να αφορά κυρίως τον τρόπο διοίκησης και εποπτείας, το λειτουργικό και ακαδημαϊκό πλαίσιο, την οικονομική διαχείριση. Τα ιδρύματα θα πρέπει να αποφασίζουν για τα ακαδημαϊκά και την έρευνα με τους οργανισμούς τους, τους εσωτερικούς κανονισμούς τους και τα ακαδημαϊκά όργανα τους .Επίσης δεν χρειάζεται όλα τα ιδρύματα να αντιμετωπίζονται ομοιόμορφα. Υπάρχουν ρυθμίσεις που μπορεί να είναι αποδοτικές σε ένα και καθόλου καλές σε ένα άλλο. Τα πανεπιστήμια πρέπει να είναι με την καλή έννοια ανταγωνιστικά, δεν αποτελούν συντεχνία.
Όσοι έχουμε ζήσει τα πανεπιστήμια από κοντά, γνωρίζουμε ότι υπάρχουν μερικές ρυθμίσεις, εκτός από την εξασφάλιση της αποτελεσματικότητας της διοίκησης και της ασφάλειας, που είναι εξίσου κομβικές και έχουν πολλαπλές αποδόσεις. Για παράδειγμα, η οριοθέτηση των προγραμμάτων σπουδών με την επαναφορά των προαπαιτούμενων για κάθε μάθημα και τον περιορισμό των εξετάσεων. Η δόμηση της γνώσης πρέπει να γίνεται από εξάμηνο σε εξάμηνο στη σωστή σειρά, με μια εξέταση του μαθήματος στο εξάμηνο που διδάχτηκε ο φοιτητής και μία ή το πολύ δυο επαναληπτικές κατά προτίμηση στο ίδιο ακαδημαϊκό έτος. Δεν συμφωνώ με την «άνεση» που δίνεται στο σχέδιο, της δυνατότητας μιας κατ’ ελάχιστον παράτασης των σπουδών κατά 6 εξάμηνα στις 5- ετεις και 4 στις 4-ετεις σπουδές. Αυτά είναι μεγάλα διαστήματα προπτυχιακής φοίτησης. Κάπως έτσι ξεκίνησε και το σημερινό καθεστώς που έχει μετατρέψει τα πανεπιστήμια σε διαρκή εξεταστικά κέντρα. Μια πιο συγκεντρωμένη και ορθολογική δομή θα φέρει πολλαπλά θετικά αποτελέσματα. Να αναφέρω μερικά : Ορθά δομημένη γνώση (δεν μαθαίνεις πολλά όταν σου επιτρέπεται να παίρνεις άκρως εξειδικευμένα μαθήματα των τελευταίων εξαμήνων χωρίς να έχεις περάσει τα βασικά μαθήματα των πρώτων), δραστική μείωση των αιωνίων φοιτητών, επαναφορά των ιδρυμάτων στην ορθή ακαδημαϊκή λειτουργία γιατί έχουν μετατραπεί σε εξεταστικά κέντρα, μείωση του κόστους φοίτησης τόσο για τα ιδρύματα όσο και για τους γονείς. Το κόστος της φοίτησης στα ΑΕΙ θα μειωθεί επίσης με την ποιοτική ανασκόπηση των προγραμμάτων σπουδών, ώστε να αποφευχθούν οι μη χρήσιμες επιστημονικά επικαλύψεις μεταξύ των τμημάτων και την αυστηρή αξιολόγηση και κατάργηση των γεωγραφικά διασπαρμένων νέων τμημάτων που δεν πληρούν τις ακαδημαϊκές προϋποθέσεις. Το κόστος φοίτησης στα «δημόσια και δωρεάν» ΑΕΙ δεν προέρχεται από κάποια άγνωστη πηγή. Προέρχεται από τους φορολογούμενους πολίτες γονείς ή όχι. Στον διεθνή χώρο αυτή η παροχή γνώσης και εκπαίδευσης γίνεται με ανταποδοτικούς όρους από κάθε ένα από τους φοιτούντες με την καταβολή διδάκτρων που μαζί με την δημόσια χρηματοδότηση και την χρηματοδότηση της έρευνας αποτελούν το κεφάλαιο λειτουργίας του δημοσίου ιδρύματος. Αυτός επί πλέον είναι και βασικός λόγος που οι σπουδές τελειώνουν στην ώρα τους και δεν χάνεται χρόνος σε άλλες μη αποδέκτες ακαδημαϊκά δραστηριότητες σε ώρες μάλιστα μαθημάτων. Εδώ αυτό δεν γίνεται στις προπτυχιακές σπουδές τουλάχιστον, αλλά και σε αρκετές μεταπτυχιακές. Η υποχρηματοδότηση των πανεπιστημίων μας, η ανορθολογική δομή των σπουδών με τις αέναες εξετάσεις και οι μεγάλοι φοιτητικοί πληθυσμοί υπονομεύουν το υγιές υπόβαθρο που χρειάζεται για την επιτυχία των μεταρρυθμίσεων και είναι αιτίες πολλών παθογενειών.
Δεν πρέπει όμως να είμαστε στείρα αρνητικοί σε ότι καινούργιο και καλό φέρνει αυτή η νέα μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Πιστεύω ότι θα πρέπει να διορθωθούν άμεσα οι εξόφθαλμα ανορθολογικές ρυθμίσεις, όπως η εξάρτηση του ΣΔ από την πρυτανική αρχή και η δυνατότητα ίδρυσης ΤΕΙ μέσα στα πανεπιστήμια. Για τα λοιπά θα πρέπει η διαβούλευση να είναι πραγματική και παραγωγική πέρα από προσωπικά, κομματικά και συντεχνιακά συμφέροντα. Η κυβέρνηση θα πρέπει να νομοθετήσει χωρίς φόβους και συμβιβασμούς . Όλοι γνωρίζουμε πώς δομείται και λειτουργεί σωστά ένα καλό και με διεθνές κύρος πανεπιστήμιο!