Στην εποχή της κυριαρχίας της κοινωνίας του θεάματος σε συνδυασμό με τις βασικές αξίες του νεοφιλελευθερισμού, τον ατομικισμό,

.

τον άκρατο ανταγωνισμό και τον καταναλωτισμό από το ένα μέρος και της ταχύτατης εξέλιξης της επιστήμης και ιδιαιτέρως της νευρολογικής έρευνας σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των παραγόμενων γνώσεων για την καθοδήγηση της κοινωνικής δυναμικής, ευλόγως τίθεται το ερώτημα:

.

Ο άνθρωπος ως βιολογική μηχανή ή ο κοινωνικός ανθρωπισμός είναι το δομικό στοιχείο του σύγχρονου κοινωνικού μετασχηματισμού;

.

Έχει δε μεγάλο ενδιαφέρον το ερώτημα, διότι παρατηρούνται φαινόμενα τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με τα οποία οι ανθρώπινες κοινωνίες πρέπει να αντιπαρατεθούν, στο μέτρο που η αξιοποίηση τους από όσους έχουν πρόσβαση στην πολιτική εξουσία και δυνατότητα χρηματοδότησης, μπορεί να συμβάλλει στην χειραγώγηση τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

.

Συγκεκριμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες ιδιαιτέρως επενδύονται τεράστια κονδύλια για την παραγωγή τεχνητής νοημοσύνης, ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση χρηματοδοτείται ένα ερευνητικό πρόγραμμα κόστους εκατομμυρίων ευρώ, στο πλαίσιο του οποίου θα γίνει προσπάθεια να μεταφερθεί η αίσθηση του Εγώ σε ψηφιακή, εικονική διάσταση και μακροπρόθεσμα σε ρομπότ. Βασική παράμετρος σε αυτό το πρόγραμμα είναι η σύνδεση της εικόνας με τους νευρώνες του εγκεφάλου σε σχέση με την αντιληπτική και νοητική ανθρώπινη λειτουργία. Η πρώτη δε εργαστηριακή προσπάθεια μεταφοράς της αίσθησης του Εγώ σε ψηφιακή διάσταση με την τεχνική της διπλής εικονικής, ψηφιακής αποτύπωσης έγινε το 2007. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας στο εργαστήριο ο υπεύθυνος επιστήμων ακούμπησε το χέρι του στην πλάτη του ανθρώπου, που δέχτηκε να συμμετάσχει στο πείραμα, ενώ ταυτοχρόνως βιντεοσκοπήθηκε η διαδικασία και προβλήθηκε online στην οθόνη ενός υπολογιστή. Όταν επανελήφθη η προβολή, χωρίς όμως να ακουμπήσει το χέρι του ο επιστήμων στην πλάτη, ο βιντεοσκοπηθείς άνθρωπος ένιωσε, ότι κάποιος τον ακούμπησε στην πλάτη του. (Thomas Metzinger, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Mainz, Γερμανίας, σε συνέντευξη του στη εβδομαδιαία εφημερίδα Die Zeit στην ηλεκτρονική της έκδοση στις 8 Σεπτεμβρίου 2011).

.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

.

Στο Max-Planck-Institut για την εξελικτική ανθρωπολογία στη Λειψία γίνονται πολύ ενδιαφέροντα πειράματα σε σχέση με την συναίσθηση του Εγώ και την ανθρωπινή συνείδηση. Στο πλαίσιο αυτών των πειραμάτων έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι η ανθρώπινη αίσθηση του Εγώ εξαρτάται από δύο προϋποθέσεις, την συνείδηση και την εγρήγορση, ενώ αρχίζει να ενεργοποιείται, εάν δραστηριοποιηθούν πολλοί νευρώνες του εγκεφάλου.

.

Η εγρήγορση είναι σημαντική παράμετρος, διότι στην καθημερινότητα ο άνθρωπος λειτουργεί πολλές φορές μηχανικά. Όταν κάποιος κάνει ποδήλατο δεν σκέπτεται την ισορροπία, ούτε όταν μιλάει την γραμματική. Η ανθρώπινη αυτογνωσία δε δεν υπάρχει από μόνη της. Ουσιαστικά είναι το προϊόν της επικοινωνίας με άλλους.

.

Η ανθρώπινη συνείδηση δεν είναι τόσο η έκφραση ατομικών πνευματικών ικανοτήτων, όσο η δυνατότητα αφομοίωσης ενός πολιτισμικού συστήματος, επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους, συνεργασίας και μάθησης από άλλους. Δημιουργείται δε από ειδικές και πολύ ανεπτυγμένες μορφές κοινωνικών ικανοτήτων κατά τη διάρκεια της διαπροσωπικής επικοινωνίας. Αυτό αποκαλείται “πολιτισμική ευφυΐα”. Αυτή η μορφή συνεργατικής σκέψης ανέδειξε το ανθρώπινο είδος σε επιτυχημένο μοντέλο της εξέλιξης. Ώθησε δε τον Jurgen Habermas (γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο) στην επισήμανση, ότι μόνο ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση και μπορεί να αναπτύσσει δραστηριότητα, ακόμη και αντίθετα στα δικά του συμφέροντα.

.

Από την άλλη πλευρά όμως, σύμφωνα με την έρευνα στον τομέα της εγκεφαλικής λειτουργίας και στην επιστήμη της ψυχολογίας, ο άνθρωπος κατευθύνεται και αποφασίζει κάθε άλλο παρά συνειδητά. Γι’αυτό αμφισβητείται, ότι ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση. τον περιγράφουν περισσότερο ως βιολογική μηχανή.

.

Αν η αίσθηση, ότι συνειδητά δρούμε και αποφασίζουμε, είναι αυταπάτη, τότε η ελεύθερη βούληση και το Εγώ είναι επίσης αυταπάτη. “Η συνείδηση του Εγώ βασίζεται σε μηχανισμούς του εγκεφάλου, οι οποίοι συνθέτουν τα διάφορα μηνύματα των αισθητηρίων οργάνων σε μια σταθερή και συνολική αναπαράσταση του σώματος” (Olaf Blanke, Zentrum fur Neuroprosthetik στη Λωζάνη, Ελβετία). Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Blanke η ανθρώπινη συνείδηση έχει σωματική αφετηρία. Η αναζήτηση του Εγώ δεν βασίζεται στο κλασσικό φιλοσοφικό ερώτημα “ποιός είμαι” αλλά στο “που είμαι”. Τη ρήση του Rene Descartes “cogito, ergo sum” (σκέπτομαι, άρα υπάρχω) ο Blanke θα την διαφοροποιούσε “video, ergo sum” (βλέπω, άρα υπάρχω). Με αυτή την έννοια, στο βαθμό που η εικονική διάσταση της πραγματικότητας οριοθετεί μέσω των αισθήσεων την λειτουργία του εγκεφάλου, ο άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή της προηγμένης ψηφιακής, εικονικής τεχνολογίας είναι εύκολα χειραγώγιμος.

.

.

Στην αντίπερα όχθη η φιλοσοφική σκέψη, χωρίς να απορρίπτει, έρχεται να συμπληρώσει αυτή τη μηχανιστική προσέγγιση. “Ο εγκέφαλος δεν σχεδιάζει συνεχώς μόνο ένα μοντέλο του σώματος μας, αλλά και ένα μοντέλο του εαυτού μας, το οποίο παρουσίαζε στον οργανισμό μας την εντύπωση ενός σταθερού Εγώ. Αυτό το μοντέλο του εαυτού μας δεν είναι ένας ολοκληρωμένος αυτόνομος θεμέλιος λίθος της πραγματικότητας, ο οποίος υπερβαίνει το χρόνο. Το αντίθετο, υποτάσσεται στο συνεχή μετασχηματισμό και προσαρμόζεται συνεχώς ανάλογα με τις εμπειρίες μας και το περιβάλλον. Ο εαυτός μας δεν είναι ένα δεδομένο πράγμα, αλλά μια εξελικτική διαδικασία (Thomas Metzinger, φιλόσοφος και καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Mainz, Γερμανία).

.

Η αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, την κοινωνία και το περιβάλλον οριοθετούν την ανθρώπινη υπόσταση και όχι η μηχανική λειτουργία του εγκεφάλου.

.

Οι φαινομενικές συνθήκες, τα ίδια τα βιώματα, βασίζονται σε νευρώνες, σε δυναμικά ενεργά δίκτυα νευρώνων. Ο χαρακτήρας της υποκειμενικής βίωσης παραμένει ο ίδιος, ανεξαρτήτως εάν κάποιος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα ή έχει απλά μια φαντασίωση. Αυτή η διαδικασία μάλιστα είναι πραγματοποιήσιμη και με τεχνητό τρόπο. Εάν αυτή η κατάσταση είναι γνώση, εξαρτάται από τον πραγματικό κόσμο, τις κοινωνικές και τις εξωτερικές γενικότερα συνθήκες. Εξωγενείς παράγοντες στο περιβάλλον και στην κοινωνία αποφασίζουν, εάν αυτή η κατάσταση αποτελεί φαντασίωση, ασθένεια, γνώση. Όμως η συνειδητή υποκειμενική βίωση μπορεί να ερμηνευθεί πραγματικά από τη λειτουργία των νευρώνων.

.

.

Εάν δε αυτό που ονομάζουμε “εαυτός” δεν είναι ένα “πράγμα”, αλλά μια διαδικασία, τότε η ταυτότητα είναι μια σχέση, την οποία έχει ο κάθε άνθρωπος με τον εαυτό του.

.

Στον εγκέφαλο υπάρχει μια δομή, στην οποία εκπροσωπούνται το σώμα, τα συναισθήματα και το πνεύμα. Όταν, σύμφωνα με τον Metzinger, είναι γνωστή η αντιστοίχιση της συνείδησης στους νευρώνες και κατασκευασθεί ένα μαθηματικό μοντέλο, αυτό θα εξηγεί, πως ρέει στο εσωτερικό τους η πληροφορία. Ακόμη θα καταστεί δυνατό να αποτυπωθεί το περιεχόμενο της συνείδησης, ενώ θα είναι εφικτό επίσης να γίνουν παρεμβάσεις, οι οποίες θα το εμποδίζουν, θα το ενδυναμώνουν ή θα το βελτιώνουν.

.

Ο Thomas Metzinger μάλιστα κάνει την εκτίμηση, ότι στα επόμενα 200 χρόνια τμήματα της νευρολογικής τεχνολογίας θα περάσουν στην τεχνολογία της συνείδησης. Κάτω δε από την προϋπόθεση, ότι το μοντέλο του εαυτού μας στον εγκέφαλο είναι κατά κύριο λόγο εικονικό, τότε η έξοδος του ανθρώπου από την πραγματικότητα και η μεταπήδηση στην εικονική πραγματικότητα με την παρεμβολή της νευρολογικής τεχνολογίας παύει να κινείται στο χώρο των ιδεών και των οραματισμών ορισμένων επιστημόνων.

.

Η σύγχρονη επιστήμη της νευρολογίας κάτω από προϋποθέσεις, μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο γενικευμένης επιβολής της κοινωνίας του θεάματος καθώς και της νομιμοποίησης της. Ταυτοχρόνως θα γενικευθεί η άποψη, ότι ο άνθρωπος είναι απλά μια βιολογική μηχανή. Το φαινόμενο δε της χειραγώγησης στις μαζικές κοινωνίες θα αποτελεί καλοδεχούμενο εργαλείο για την καθοδήγηση της κοινωνικής δυναμικής. Θα αποτελεί γραφικότητα η άποψη, ότι ο άνθρωπος δεν παύει να είναι υποκείμενο, το οποίο δημιουργεί (συγγράφει, κάνει τέχνη, κλπ.), ή ότι αυτό που οριοθετεί την προσωπικότητα είναι “η αφομοίωση σώματος και εγκεφάλου, η αναγνώριση από τους άλλους, η αγωγή, η ιστορία και ο πολιτισμός. Και τελικά όλα αυτά, που κάθε στιγμή της συνειδητής μας ζωής, μας ωθούν στην επόμενη φάση της εξέλιξης”.

.

.

ΑΝΤΙΣΤΑΘΜΙΣΜΑ ΣΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ

.

Αυτή η μοντελοποίηση του ανθρώπου βρίσκει ευθεία ανταπόκριση στην σύγχρονη πραγματικότητα των μαζικών κοινωνιών του θεάματος και της εμπορευματοποίησης των κοινωνικών σχέσεων. Οι δυνατότητες χειραγώγησης, τις οποίες παρέχει η αρνητική χρησιμοποίηση των ευρημάτων της νευρολογικής έρευνας και τεχνολογίας από φορείς οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, διαμορφώνουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο στις σύγχρονες κοινωνίες.

.

Αρκεί να παρατηρήσει κάποιος τα κοινωνικά πρότυπα που προωθούνται, είτε στο πλαίσιο της εικονικής πραγματικότητας των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας είτε στο πλαίσιο της μόδας σε όλους τους τομείς. Επιβεβαιώνεται με τον καλύτερο τρόπο η διαπίστωση, ότι το μοντέλο του εαυτό μας στον εγκέφαλο είναι εικονικό. Καλύτερα μάλλον, ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος βομβαρδίζεται με τη δύναμη της εικόνας στα αντίστοιχα δίκτυα των νευρώνων, ώστε μέσα από την κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων, τρόπων συμπεριφοράς και απόψεων να μορφοποιεί συγκεκριμένο μοντέλο του εαυτού. Ουσιαστικά μετατρέπεται σε μια βιολογική μηχανή, η οποία λειτουργεί χωρίς να συνειδητοποιεί, ότι οι εξωγενείς παράγοντες, φορείς οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, αποφασίζουν ακόμη και για το εάν αυτή η κατάσταση αποτελεί φαντασίωση ή πραγματικότητα.

.

Ο σύγχρονος άνθρωπος κυριαρχείται από την εικονική επικοινωνία και την έλλειψη χρόνου. Η μεγάλη διαφοροποίηση των κοινωνικών ρόλων σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο τον δυσκολεύουν, όχι μόνο να βρει χρόνο για επαφή, διαπροσωπική επικοινωνία, αλλά και να αναλύσει και να κατανοήσει το πλήθος των ερεθισμάτων και μηνυμάτων, που δέχεται. Οδηγείται σε ένα εκχυδαϊσμένο υλισμό, του οποίου η λογική εδράζεται σε ένα είδος θεωρήματος, ότι ο άνθρωπος είναι ένας βιοαυτόματος, ένα μηχανιστικό Εγώ χωρίς ελευθερία βούλησης, το οποίο ξεπήδησε από την εξέλιξη. Παραλλήλως προωθείται η ισοπέδωση των όποιων αξιών κοινωνικής αλληλεγγύης, στο όνομα ενός εικονικού στάτους στο επίπεδο των κοινωνικών συναναστροφών, το οποίο αποπνέει στοιχεία ενός ζωώδους ηδονισμού.

.

Όλες αυτές οι παράμετροι της μηχανιστικής αντιμετώπισης του σύγχρονου ανθρώπου συμβάλλουν στη γενίκευση της χειραγώγησης για λόγους συστημικής ισορροπίας και αναπαραγωγής του κατεστημένου μοντέλου οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης. Στο βωμό αυτού του στόχου όμως, πέρα από τις επιπτώσεις στη λειτουργία του ατόμου ως φορέα ρόλων σε ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα, σε βάθος χρόνου οδηγείται η ανθρώπινη οντότητα σε διεργασίες μετάλλαξης. Ωθείται σε μια κατάσταση, η οποία για την συντριπτική πλειοψηφία θα σημάνει και το τέλος της δυνατότητας αυτοπραγμάτωσης. Ουσιαστικά πρόκειται για απαρχή εκφυλιστικών φαινομένων σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη ποιότητα και την αυτονομία της ανθρώπινης, ατομικής και συλλογικής, αντιληπτικής ικανότητας και αυτοπροσδιορισμού της πορείας προς το μέλλον.

.

Αυτή η νέα ανθρώπινη ποιότητα θα στερείται της μεγάλης κατάκτησης της ελεύθερης βούλησης, η οποία λειτούργησε ως θεμέλιος λίθος σε δημοκρατικές μορφές οργάνωσης των κοινωνιών. Η σύγχρονη πραγματικότητα, κοινωνική και πολιτική, αρχίζει να αποκτά ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά. Η δημοκρατία κινδυνεύει να μείνει μόνο κατ΄όνομα.

.

Σε αυτή την πορεία μοντελοποίησης του ανθρώπου πρέπει να μπουν φραγμοί, εάν η αυτοπραγμάτωση στο πλαίσιο ενός κοινωνικού ανθρωπισμού αποτελεί βαθύτατη επιλογή των σύγχρονων κοινωνιών και μέσο επαναπροσδιορισμού της πορείας πλεύσης. Ο άνθρωπος είτε ως άτομο είτε ως κοινωικό σύνολο έχει την ικανότητα να αυτοδιαμορφώνει τον εαυτό του και να τον εξελίσσει, στο πλαίσιο των παρεχόμενων από το κοινωνικό σύστημα δυνατοτήτων. Σε αυτή την πορεία βιώνει και πραγματώνει και την ελεύθερη βούληση, η έκφραση της οποίας αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη και λειτουργία της δημοκρατίας, ενώ αναπτύσσει την ικανότητα ενσυναίσθησης. Μπορεί να μπαίνει στη θέση του άλλου, όχι μόνο του εαυτού του, να κατανοεί τις απόψεις του, τη στάση του και τα συναισθήματα του. Ειδάλλως θα χαθεί η κοινωνική συνοχή εντελώς. Προς αυτή την κατεύθυνση δεν θα οδηγούν μόνο οι περίοδοι κρίσης, όπως η κρίση του οικονομικού συστήματος, αλλά και η κατάρρευση των κοινωνικών αξιών με συνεκτικά χαρακτηριστικά.

.

Επείγει να διαμορφωθούν αντίρροπες δυνάμεις. Ουσιαστικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια μπορεί και πρέπει να παίξει η κοινωνία πολιτών. Οι δομές που διαθέτει, στο πλαίσιο της θεματικής τους αναφοράς (περιβαλλοντικές, πολιτισμικές κλπ.) σε συνεργασία με τη διανόηση (σε αντιστοίχιση με τη θεματολογία τους) μπορούν να αποτελέσουν μηχανισμούς και χώρους ανάπτυξης διαλόγου με στόχο την υπέρβαση των δυσκολιών κατανόησης της πολυπλοκότητας. Πέρα από αυτό πρέπει να διαφωτισθεί και να αναλυθεί ο ρόλος της εικονικής πραγματικότητας, η οποία καθημερινά αποτελεί το μέσο επικοινωνίας με κοινωνική δυναμική και λειτουργεί ως μηχανισμός διαμόρφωσης βιολογικών μηχανών. Πρέπει να αποκατασταθεί το ειδικό βάρος του λόγου, με την έννοια του ορθολογισμού, καθώς και της διαπροσωπικής επικοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο θα αναπτυχθούν συνεκτικές δυνάμεις σε κοινωνικό επίπεδο και θα διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις για επικράτηση του κοινωνικού ανθρωπισμού.

.

.

.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

.

Thomas Metzinger „Der Ego-Tunnel“, Berlin, 2009

.

Thomas Metzinger „Subjekt und Selbstmodell. Die Perspektivitat phanomenalen Bewu?tseins vor dem Hintergrund einer naturalistischen Theorie mentaler Reprasentation“, Paderborn, 1993

.

Thomas Metzinger „Being NoOne. The Self-Modal Theory of Subjectivity”, Cambridge, 2011

.

Michael Tomasello “Die kulturelle Entwicklung des menschlichen Denkens. Zur Evolution der Kognition“, Frankfurt am Main, 2002

.

Jurgen Habermas „Moralbewu?tsein und Kommunikatives Handeln“, Frankfurt am Main, 1983

.

Jurgen Habermas „Der philosophische Diskurs der Moderne“, Frankfurt am Main, 1985

.

Jurgen Habermas „Kommunikatives Handeln und detranszendentalisierte Vernunft“, Stuttgart, 2001

.

Olaf Blanke, Theodor Landis, Laurent Spinelli, Margitta Seeck „Out-of-body experience and autoscopy of neurological origin“, περιοδικό Brain, 2004

.

B. Lenggenhager, T.Tadi, Thomas Metzinger, O. Blanke „Video ergo sum. Manipulating bodily self-consciousness“, περιοδικό Science, 2007

.