Στα δεκαεφτά μου με είχε εντυπωσιάσει η ασύλληπτης δύναμης έκφραση του Μαρξ ότι «η βία είναι η μαμμή της Ιστορίας». Εκτοτε είχα πολλές ευκαιρίες να τη σχετικοποιήσω. Δεν έφερε πάντα υγιή παιδιά στη ζωή η μαμμή, είχαμε και τερατογενέσεις. Σαν διαπίστωση δυστυχώς η μαρξιστική ρήση διατηρεί την επικαιρότητά της, σαν έμμεση προτροπή προς το εργατικό κίνημα της εποχής, όμως, έχει εγκαταλειφθεί. Σε πλανητική κλίμακα το απόλυτο κακό (ναζισμός, Ισλαμικό Κράτος) μόνο με τη βία μπορεί να αντιμετωπιστεί. Σε άλλες περιπτώσεις, με πιο πρόσφατη και χαρακτηριστική τη «σταυροφορία» του Μπους στο Ιράκ, μόνο προβλήματα δημιούργησε και κλιμάκωση της βίας. Η συνετή πολιτική του Ομπάμα απέναντι στην Τεχεράνη απέδωσε, η απειλή του Τραμπ για χρήση βίας, αν υλοποιηθεί, θα ρίξει λάδι στη φωτιά της Μ. Ανατολής.

Γενικότερα η Ιστορία προσφέρει άπειρα και αντικρουόμενα παραδείγματα και δεν προσφέρεται για εξαγωγή ασφαλών και κυρίως διαχρονικών συμπερασμάτων. Ενα συμπέρασμα είναι σχετικά ασφαλές: Ισχυροί δημοκρατικοί θεσμοί και σεβασμός από το κράτος των ατομικών δικαιωμάτων αφαιρούν έδαφος από τους φορείς της βίας. Παραμένει η απαραίτητη νόμιμη βία της δημοκρατικής πολιτείας και αυτή πάντα με μεγάλη φειδώ.

Στην Ελλάδα ήταν η πολιτεία που μετεμφυλιακά χρησιμοποίησε υπέρμετρη βία απέναντι στους ηττημένους του εμφυλίου, με κατάληξη την αποστέρηση των δημοκρατικών ελευθεριών από το σύνολο του πληθυσμού με τη δικτατορία. Η Μεταπολίτευση, εδραιώνοντας τη δημοκρατία, αφαίρεσε το έδαφος για χρήση βίας. Σταδιακά το φαινόμενο περιορίστηκε στην «αριστερή» τρομοκρατία, που ποτέ δεν απέκτησε μαζική βάση και ύστερα από μια περίοδο σχετικής ανοχής απομονώθηκε και συνετρίβη. Με την κρίση έχουμε αναζωπύρωση του φαινομένου, με τη ναζιστική βία από τη μία και τους «μπαχαλάκηδες» και τα υπολείμματα της «αριστερής» τρομοκρατίας από την άλλη.

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι αγανακτισμένοι της πλατείας Συντάγματος ανάλογα με τη χωροθέτηση τροφοδότησαν και τις δύο εκδοχές των συγκοινωνούντων δοχείων. Βαδίζοντας προς την κανονικότητα οι δυνάμεις του «συνταγματικού τόξου» αντί να αλληλοκατηγορούνται οφείλουν να συνεννοηθούν για την αντιμετώπιση του φαινομένου, που πέραν των άλλων επιβαρύνει την καθημερινότητα του πολίτη. Του πιο φτωχού που κυκλοφορεί αποκλειστικά με μετρό και λεωφορείο. Και εμείς οι αριστεροί, πέρα από την καταδίκη των ναζιστών, πρέπει να έχουμε σταθερό μέτωπο απέναντι στην «αριστερή τρομοκρατία» και στο μπάχαλο. Πέραν των άλλων, γιατί είναι βέβαιο ότι όταν ο Μαρξ μιλούσε για τη βία δεν είχε κατά νου λεωφορεία, τρόλεϊ και ακυρωτικά μηχανήματα.