Το τρίγωνο- Ασφάλεια - Εμπιστοσύνη - Δημοκρατία υποδεικνύει, μια άλλη διάσταση και έναν άλλο τρόπο πρόσληψης και αξιολόγησης της τραγωδίας του διψασμένου για «διονυσιακή σοφία» Οιδίποδα που βιώνει, πίσω από το προσωπείο ενός απολλώνιου ορθολογισμού την αγωνία της ατομικότητας, και προτείνει τη χρήση ενός πρίσματος που διαβλέπει το πρόβλημα του «ενός και των πολλών» ως πρόβλημα οντολογικής ανασφάλειας, πολιτικής και προσωπικής κρίσης και διαχείρισης του ρίσκου. Μπορούμε δηλ. να σκεφτούμε πως το δράμα φωτίζει αρχετυπικά τη δυναμική σχέση μεταξύ αυτών των τριών εννοιών του τίτλου και τις αμοιβαίες εξαρτήσεις τους.
1. Η Ασφάλεια και το Πρόβλημα της Πολιτικής Τάξης
Η ασφάλεια στην πόλη της Θήβας διασαλεύεται από την πανδημία, την οποία το ίδιο το μαντείο του Απόλλωνα συνδέει με ένα ηθικοπολιτικό έγκλημα . Η επιβίωση της πόλης δεν απειλείται μόνο από μια φυσική συμφορά (πανούκλα) αλλά και από την αδυναμία της κοινότητας να διατηρήσει τη συνοχή της. Οι ικέτες συνιστούν στον Οιδίποδα να προσέξει το Μεγαλείο του και να σώσει την πόλη εξασφαλίζοντάς της καλό και το μέλλον της.
- Ο Οιδίποδας ως εγγυητής της ασφάλειας: Αρχικά είναι ο απόλυτος διαχειριστής της κρίσης, ο Ασφάλειος Οιδίπους, ό άριστος των ανθρώπων, καθώς μέσω της εξυπνάδας του (λύση του μαθηματικού αινίγματος της Σφίγγας: Ποιο είναι αυτό που έχει μια φωνή και γίνεται τετράποδο δίποδο και τρίποδο; ) έχει αποκαταστήσει τη σταθερότητα της πόλης βγάζοντάς την από την προηγούμενη κατάσταση επικινδυνότητας.
- Το πολιτικό του κύρος: είναι συνυφασμένο με την ιδιότητά του ως σωτήρα. Ο Οιδίποδας εμφανίζεται ως η απόλυτη εγγύηση της ασφάλειας της πόλης, τόσο στη φυσική όσο και στην πολιτική της διάσταση. Ωστόσο, η ασφάλεια αυτή δεν εξασφαλίζεται μέσα από θεσμούς ή νομικά πλαίσια αλλά μέσω της ίδιας του της πράξης, της έρευνάς του για την αλήθεια. Ο ίδιος ο βασιλιάς αναλαμβάνει να αποκαλύψει την αιτία του κακού, χωρίς να υπάρχει διάκριση μεταξύ ηγεμόνα, ανακριτή και δικαστή.
- Η δικαιοσύνη: με τη σύγχρονη έννοια ως θεσμικός μηχανισμός, απουσιάζει. Αντίθετα, η αναζήτηση της αλήθειας στον Οιδίποδα Τύραννο ταυτίζεται με την αποκατάσταση της κοσμικής τάξης, μια αντίληψη που προσεγγίζει περισσότερο την αρχαιοελληνική Δίκη ή Θέμιδα, παρά έναν σύγχρονο νομικό κώδικα. Η ίδια η ύπαρξη του Οιδίποδα γίνεται απειλή για την πόλη, κι έτσι η απονομή δικαιοσύνης δεν έρχεται από κάποιον εξωτερικό φορέα, αλλά από την αυτοεξορία του: η πόλη θα σωθεί μόνον όταν ο ίδιος αποχωρήσει. Η τιμωρία δεν είναι νομική, αλλά έχει χαρακτήρα καθαρμού και αποκατάστασης της πόλης.
.
- Η πολιτική αποσταθεροποίηση συνδέεται άμεσα με τον φοβερό λοιμό που βασανίζει τη Θήβα. Η πόλη μαστίζεται από την πανούκλα, και η αποκατάσταση της ισορροπίας εξαρτάται από την εξάλειψη του μιάσματος που έχει εισχωρήσει στην κοινωνία της πόλης. Ο χρησμός που έφερε από τους Δελφούς ο Κρέοντας και ανακοινώνεται μπροστά σε όλους, λέει ότι αιτία του λοιμού είναι η παρουσία μέσα στην πόλη της Θήβας του φονιά του Λάϊου. Ο φονιάς πρέπει να βρεθεί και να εξορισθεί ή να σκοτωθεί
- Η κατάρρευση της ασφάλειας: Η ίδια του η δράση του Οιδίποδα ως ανακριτού και του εαυτού του για να βρει το φονιά, ανατρέπει τη σταθερότητα της πόλης. Το παράδοξο εδώ είναι ότι η ίδια διαδικασία της αναζήτησης της αλήθειας οδηγεί σε μια θεμελιώδη απειλή για την πόλη.
- Η προσωπική κατάρρευση του Οιδίποδα: Η κορυφαία εκδήλωση κατάρρευσης είναι η αποκάλυψη της αλήθειας για την προσωπική του ταυτότητα: Ο Οιδίποδας αναγνωρίζει ότι είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τη διατάραξη της τάξης της πόλης και του κόσμου. Η αναγνώριση αυτής της αλήθειας είναι η ατομική του κατάρρευση, αλλά και η κατάρρευση του πολιτικού του ρόλου ως ηγεμόνα.
- Η κοινωνική και πολιτική αποσύνθεση: Με την αναγνώριση της αλήθειας και τη μετάνοια του Οιδίποδα, η πόλη εισέρχεται σε μια κατάσταση αποσύνθεσης και αβεβαιότητας, κάτι που ενσαρκώνεται στη φυγή του Οιδίποδα από την πόλη και στην αποδοχή του ρόλου του ως εξόριστου. Αυτή η διαδικασία απώλειας του ελέγχου και της πολιτικής εξουσίας συμβολίζει την αποσταθεροποίηση της Θήβας.
2.Η Εμπιστοσύνη και η Γνωσιακή Εξουσία
Η ασφάλεια δεν είναι δυνατή χωρίς εμπιστοσύνη—εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στους θεούς, στον ηγέτη και στις διαδικασίες αναζήτησης της αλήθειας. Στον Οιδίποδα Τύραννο, η σταδιακή διάλυση της εμπιστοσύνης οδηγεί σε πολιτική και προσωπική κατάρρευση.
- Η κρίση της εμπιστοσύνης στην εξουσία: Στην αρχή, ο Οιδίποδας χαίρει απόλυτης εμπιστοσύνης, αλλά όσο προχωρά η έρευνά του, αυτή καταρρέει. Η σύγκρουσή του με τον Τειρεσία και τον Κρέοντα δείχνει ότι η αναζήτηση της αλήθειας μετατρέπεται σε μια κρίση πίστης—ο Οιδίποδας δεν μπορεί να πιστέψει ότι οι άλλοι γνωρίζουν κάτι που ο ίδιος αγνοεί. Φαντασιώνει συνομωσίες Κρέοντα και Τειρεσία για να τον βγάλουν απ’ τη μέση.
- Η γνώση ως πρόβλημα εμπιστοσύνης: Το πρόβλημα του Οιδίποδα δεν είναι απλώς ότι δεν ξέρει την αλήθεια, αλλά ότι δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι άλλοι (όπως ο Τειρεσίας) την κατέχουν. Αυτό δείχνει πώς η πολιτική εξουσία που βασίζεται στην επιστημοσύνη (την εξυπνάδα του Οιδίποδα) μπορεί να μετατραπεί σε αυταρχισμό όταν αρνείται την πολυφωνία της γνώσης.
- Το μαντείο των Δελφών και η κρίση της εμπιστοσύνης: Ο Οιδίποδας, παρότι έχει ακολουθήσει την προφητεία του Απόλλωνα για να σώσει την πόλη, αδυνατεί να πιστέψει ότι αυτός είναι ο ένοχος. Αυτό δείχνει ότι η εμπιστοσύνη στις θεσμικές πηγές της γνώσης (μαντεία, προφητείες, σοφούς μάντεις) είναι απαραίτητη για τη σταθερότητα της κοινωνίας.
3. Η Δημοκρατία και η Κρίση της Πολιτικής Νομιμοποίησης
Εδώ το ζήτημα είναι πιο σύνθετο: Ο Οιδίποδας κυβερνά ως τύραννος αλλά όχι με την αρνητική σημασία της λέξης στην ύστερη αρχαιότητα. Είναι ένας ηγέτης με λαϊκή αποδοχή και σεβασμό, ανοιχτός στην δημόσια διαβούλευση και το δράμα θέτει το ερώτημα της πολιτικής νομιμοποίησης μέσω της διαχείρισης της γνώσης.
- Η αυτογνωσία ως πολιτικός κίνδυνος: Ο Οιδίποδας αρχίζει ως ένας ηγέτης που στηρίζεται στη λογική για τη διαλεύκανση των προβλημάτων, αλλά όσο πλησιάζει στην αυτογνωσία, τόσο υπονομεύει την ίδια του την εξουσία. Βάζοντας πάνω απ’ όλα τη θέληση να φθάσει όσο ψηλά κι αν είναι ο μιαίνων και μέχρι τέλους, υποτιμά το ότι η γνώση και η διαφάνεια μπορούν να αποσταθεροποιήσουν ακόμη και τον πιο σταθερό ηγέτη.
- Ο αποδιοπομπαίος τράγος ως πολιτικός μηχανισμός: Η θυσία του Οιδίποδα στο τέλος μπορεί να διαβαστεί ως η αποκατάσταση της κοινωνικής συνοχής μέσω της εκδίωξης μιας "απειλής"—ακόμα και αν αυτή η απειλή ήταν ο ίδιος ο σωτήρας της πόλης. Εδώ υπάρχει ένας βαθύς συλλογισμός για τη δημοκρατική πολιτική: πόσο διατηρήσιμη είναι η αλήθεια όταν έρχεται σε αντίθεση με τη συνοχή της κοινότητας;
- Η πολιτική ανάμεσα στη γνώση και τη σταθερότητα: Αν ο Οιδίποδας εκπροσωπεί μια πρώιμη μορφή του διαφωτιστικού ιδεώδους—μια πολιτική που βασίζεται στη λογική και την έρευνα—το έργο δείχνει πώς αυτή η αρχή μπορεί να οδηγήσει σε ετερογονία των σκοπών κα σε πολιτική αστάθεια. Η γνώση μπορεί να υπονομεύσει την ίδια την πολιτική νομιμοποίηση.
Συμπέρασμα: Η Οριακή Συνθήκη του Τριγώνου
Ο Οιδίπους Τύραννος μας δείχνει τι συμβαίνει όταν το τρίγωνο Ασφάλεια - Εμπιστοσύνη - Δημοκρατία μπαίνει σε κρίση:
- Όταν η ασφάλεια κλονίζεται (πανούκλα, φόβος), απαιτείται άμεση διαχείριση του ρίσκου.
- Η επιτυχία αυτής της διαχείρισης εξαρτάται από την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στις ανοικτές συμμετοχικές διαδικασίες και στην αξιοπιστία των πηγών γνώσης.
- Όταν η εμπιστοσύνη καταρρέει (Οιδίποδας αμφισβητεί τον Τειρεσία, το μαντείο, τους άλλους), η πολιτική νομιμοποίηση γίνεται εύθραυστη και ευάλωτη σε συνομωσιολογικές θεωρίες .
- Όταν η δημοκρατική διαδικασία διάγνωσης του προβλήματος αποκαλύπτει μια δυσάρεστη αλήθεια (ο ίδιος ο ηγέτης είναι η απειλή), η κοινωνία αντιδρά μέσω μιας θυσιαστικής αποπομπής για την εκτόνωση της κρίσης.
Αυτά είναι τα διαχρονικά ερώτηματα:
- Πόση αλήθεια αντέχει μια δημοκρατία χωρίς να διαλυθεί;
- Μπορεί η πλήρης διαφάνεια να οδηγήσει σε πολιτική αποσταθεροποίηση;
- Πως ενδυναμώνεται η σταθερότητα του τριγώνου Α.Ε.Δ;
Ο Οιδίπους Τύραννος μας υποχρεώνει να στοχαστούμε βαθιά πάνω σε αυτά τα ερωτήματα, τα οποία είναι εξίσου κρίσιμα για τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία.