Τον περασμένο Αύγουστο τέθηκε σε εφαρμογή η επιχείρηση «Ξένιος Ζευς» με διακηρυγμένους στόχους «την απώθηση των παράνομων μεταναστών από τον Εβρο και την επιστροφή όσων βρίσκονται εδώ στις χώρες προέλευσης». Η κριτική στην επιχείρηση απορρίφθηκε τότε ως εθελοτυφλούσα ρητορεία που παραγνώριζε την ανάγκη να ληφθούν τολμηρές αποφάσεις. Σήμερα, με τα κέντρα κράτησης «στα κάγκελα» (απεργία πείνας εκατοντάδων κρατουμένων, απόπειρες αυτοκτονίας, καταγγελίες για υπέρμετρη αστυνομική βία), εκείνη η κριτική επανέρχεται στο προσκήνιο με τρόπο οδυνηρό. Δύο κυρίως ζητήματα έθεταν όσοι φορείς, εντός και εκτός συνόρων, εξέφραζαν αντιρρήσεις. Ελεγαν ότι οι προδιαγραφές της επιχείρησης νομοτελειακά θα μετέτρεπαν τους χώρους κράτησης σε αποθήκες ανθρώπων. Οι σημερινές συνθήκες στα στρατόπεδα, τις παλιές αστυνομικές σχολές και τα κρατητήρια όπου κρατούνται χιλιάδες ξεπερνούν εκείνους τους φόβους. Ελεγαν επίσης ότι μια πολιτική μαζικών εγκλεισμών θα ήταν ατελέσφορη χωρίς να είναι εκ των προτέρων διασφαλισμένο το επόμενο βήμα της, το πού θα πάνε μετά αυτοί οι άνθρωποι. Τα ερωτήματα δηλαδή που ετίθεντο ήταν: πόσους ανθρώπους μπορούμε να έχουμε υπό κράτηση, σε ποιες συνθήκες και για πόσο; Στα ερωτήματα αυτά δεν απάντησε η πολιτική ηγεσία και απαντά η πραγματικότητα.

Ας δούμε την ουσία του εύηχου σχεδίου «Ξένιος Ζευς», ανεξαρτήτως της πίεσης, πολιτικής και ανθρωπιστικής, που ασκεί η διαμαρτυρία των κρατουμένων. «Από την έναρξη της επιχείρησης έχουν συλληφθεί 5.175 αλλοδαποί, γιατί δεν πληρούσαν τις νόμιμες προϋποθέσεις παραμονής στη χώρα, καθώς και για άλλες παραβάσεις του Νόμου περί Αλλοδαπών» (ΕΛ.ΑΣ., 8/4/13). Ώς εδώ καλά. Είναι ευθύνη της Πολιτείας η απομάκρυνση των μεταναστών οι οποίοι εισήλθαν παράτυπα στη χώρα. Ομως η άσκηση αυτής της ευθύνης πρέπει να υπόκειται σε κανόνες. Η απομάκρυνση των παράτυπων μεταναστών δεν αποτελεί υπέρτατη και απόλυτη αξία. Εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, μέρος του οποίου είναι επίσης το θεσμοθετημένο δικαίωμα στο πολιτικό άσυλο, οι συνθήκες κράτησης και η ίδια η νομιμότητα της κράτησης. Στη δημόσια συζήτηση τα αυτονόητα αποσιωπώνται. Ας δούμε μερικά. Πρώτον, η κράτηση αυτή είναι διοικητικού και όχι ποινικού χαρακτήρα. Οι κρατούμενοι μετανάστες δεν είναι εγκληματίες. Δεύτερον, ειδικά όσοι δικαιούνται πολιτικό άσυλο δεν εισέρχονται παράνομα στη χώρα. Παράνομη είναι η βίαιη απώθηση ή απομάκρυνσή τους. Οι πρόσφυγες αποτελούν μικρό αλλά όχι αμελητέο μέρος τών χωρίς χαρτιά. Τρίτον, εάν η απομάκρυνση από το έδαφος της χώρας δεν επιτυγχάνεται ή είναι εκ των πραγμάτων ανέφικτη, η επί μακρόν κράτηση καθίσταται όχι μόνο άνευ αντικειμένου αλλά και παράνομη. Ειδικότερα μάλιστα η κράτηση των αιτούντων άσυλο παραβιάζει διεθνείς κανόνες, ιδίως σε μια χώρα με τόσο αργή διαδικασία εξέτασης και χορήγησης ασύλου.

Το σημερινό αδιέξοδο προκύπτει επειδή δεν είναι, ποτέ δεν ήταν, διασφαλισμένο το επόμενο βήμα της επιχείρησης αυτής. Πανηγυρική ομολογία του αδιεξόδου αποτελεί η παράταση του μέγιστου χρόνου κράτησης ακόμα και στους 18 μήνες. Οι εμπνευστές του σχεδίου παρέβλεψαν πως η απομάκρυνση των περισσότερων παράτυπα εισελθόντων αλλοδαπών είναι ανέφικτη για πρακτικούς λόγους (απουσία ταξιδιωτικών εγγράφων, αδυναμία προσδιορισμού χώρας καταγωγής ή απουσία διακρατικών συμφωνιών, κόστος επαναπροώθησης). Επιπλέον, λόγω της οικονομικής συγκυρίας νόμιμα διαμένοντες εκπίπτουν της νομιμότητας και καθίστανται δυνάμει αντικείμενο φιλοξενίας του «Ξένιου Δία». Οταν λήξει η περίοδος της κράτησής τους αφήνονται ελεύθεροι, πάλι σε καθεστώς παρανομίας. Αργότερα ενδεχομένως κρατηθούν εκ νέου στο όνομα της ανέφικτης απομάκρυνσής τους. Φαύλος κύκλος. Ακριβώς επειδή η αποτελεσματική αντιμετώπιση του θέματος δεν είναι εύκολη. Προϋποθέτει άλλα: λειτουργία των Κέντρων Πρώτης Υποδοχής, έλεγχο της δυνατότητας απομάκρυνσης στη χώρα καταγωγής πριν από τη διοικητική κράτηση, επιτάχυνση του εθελοντικού επαναπατρισμού που επιθυμούν πολλοί μετανάστες, ταχεία – χωρίς εκπτώσεις στην εγγύηση δικαιωμάτων – υποβολή και εξέταση των αιτημάτων ασύλου.

Οπως εύστοχα έγραψε ο Κ. Τσιτσελίκης: «Η εξέγερση στα κέντρα κράτησης αλλοδαπών αποτελεί την ελάχιστα ορατή κορυφή ενός γιγαντιαίου μαύρου παγόβουνου το οποίο απλώς κάνουμε ότι δεν γνωρίζουμε» (Protagon, 9/4). Με τη βοήθεια των ΜΜΕ οικοδομείται κοινωνική ανοχή και συναίνεση στην ψευδώνυμη «απομάκρυνση των παράνομων μεταναστών από τη χώρα». Στην πραγματικότητα, η απομάκρυνση είναι επίφαση. Η μακροχρόνια κράτηση σε τέτοιες συνθήκες γίνεται αυτοσκοπός, ακραία μορφή βασανιστηρίου. Μέρα με τη μέρα παγιώνεται η λειτουργία χώρων εγκλεισμού σε καθεστώς απόλυτης νομικής, υγειονομικής και ανθρωπιστικής εξαίρεσης.

O Κωστής Παπαϊωάννου είναι πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου