«Ξένος από δογματισμό, νηφάλιος, σοβαρός, χωρίς φανατισμούς, μυαλό λαγαρό, έξοχος μελετητής των κοινωνικών και παγκοσμίων προβλημάτων, ο Σαντιάγκο Καρίγιο είναι ένας από τους αληθινούς οδηγούς της εποχής μας», σημείωνε το ’74 ο Ηλίας Ηλιού προλογίζοντας την ελληνική έκδοση -σε μετάφραση του Λάκη Προγκίδη- του βιβλίου τού τότε ΓΓ του ΚΚ Ισπανίας, Προβλήματα του σοσιαλισμού σήμερα.
Ο Ηλίας Ηλιού, ένας από τους σημαντικότερους διανοητές και πολιτικούς της ελληνικής Αριστεράς, είχε ήδη αναφερθεί στην προβληματική του Σαντιάγκο Καρίγιο πολύ νωρίτερα, τον Μάη του 1965, στο κλείσιμο της ιστορικής ομιλίας του στο «Κεντρικό» για τον προσδιορισμό των πολιτικών στόχων και τις διαρθρωτικές αλλαγές, στο πλαίσιο της Α΄ Εβδομάδας Σύγχρονης Σκέψης, που είχαν οργανώσει ο Μίμης Δεσποτίδης και οι εκδόσεις Θεμέλιο. Ο Ηλιού συνάντησε στον Καρίγιο την αντανάκλαση των δικών του σκέψεων και ανησυχιών και διεξοδικά παρουσίασε την έμφαση που απέδιδε ο Ισπανός κομμουνιστής στην «καλή γνώση της κατάστασης». Στον πρόλογό του, ο Ηλιού σημείωνε συγκεκριμένα πως «Για να ’ναι κάποιος αποτελεσματικός στην προσπάθεια να μεταβάλλει μια κατάσταση, πρέπει να τη γνωρίσει, να παρακολουθεί τις μεταβολές της χωρίς να αιχμαλωτίζεται από προκατασκευασμένες ιδέες. Στην επανεξέταση πρέπει να προχωρεί με φρεσκάδα μυαλού, αδέσμευτος από παρωπίδες, με εντιμότητα και οξυδερκή ειλικρίνεια, παρατηρώντας την κατάσταση κατάματα… Κυρίως, πρέπει να αποφύγει να γίνεται σκλάβος στόχων, συνθημάτων και δράσεων που έχει επεξεργαστεί και οργανώσει από καιρό, στη βάση προγενέστερων και παρωχημένων εκτιμήσεων.»
Ο Σαντιάγκο Καρίγιο, για το χώρο της ανανεωτικής αριστεράς υπήρξε μια εμβληματική μορφή -που ξεχώρισε στους «συναρπαστικούς καιρούς του σύντομου 20ου αιώνα» και που χάθηκε τη βδομάδα που πέρασε. Οι ιδέες του, που γοήτευσαν τον Ηλία Ηλιού, ήταν οι ίδιες που γονιμοποιούνταν σε όλη την ευρωπαϊκή ανανεωτική αριστερά -στην Ιταλία, την Ισπανία, στην Ελλάδα στο (τότε) ΚΚΕ Εσωτερικού και αλλού. Η δημοκρατία ως καθολική αξία, το ομοούσιον δημοκρατίας, ελευθερίας και σοσιαλισμού, ο δημοκρατικός δρόμος προς το σοσιαλισμό, «η πλατειά συμφωνία των δημοκρατικών δυνάμεων», η «πάλη των ιδεών μέσα στην πλουραλιστική σοσιαλιστική κοινωνία», ο σταθερός ευρωπαϊκός προσανατολισμός, η αυτονομία του εργατικού κινήματος και των μαζικών κινημάτων, η ανάγκη για ενότητα στο πλαίσιο των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων να χτίζεται πάνω στην πολλαπλότητα και την ποικιλία», η επισήμανση πως «στον σοσιαλισμό πρέπει να αναλύουμε τα λάθη και τις αδυναμίες μας, ώστε προχωρώντας να τα διορθώνουμε», «η αποφυγή μιας μορφής αποξένωσης ή αλλοτρίωσης που συνίσταται στην αντιπαράθεση της αυθεντίας στην επιστημονική μέθοδο, δηλαδή στην παρατήρηση και στην έρευνα» ήταν παιδιά της ίδιας μήτρας, ήταν αρχές που διαμορφώθηκαν στην ανάπτυξη των ίδιων προβληματισμών, ήταν η κρέμα που γέννησε ο βρασμός της κριτικής σκέψης και της κοινωνικής ευαισθησίας έντιμων και συνεπών αγωνιστών.
Σχεδόν αιωνόβιος πέθανε την περασμένη βδομάδα στη Μαδρίτη ο Σαντιάγκο Καρίγιο, ένας από τους σημαντικότερους ισπανούς πολιτικούς και ηγέτες της Ευρωπαϊκής Αριστεράς. Ήταν ένας από τους τελευταίους επιζώντες πολιτικούς που πήραν ενεργό μέρος -στην πλευρά των δημοκρατικών- στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-39), υπήρξε ο μακροβιότερος Γενικός Γραμματέας του Κ.Κ. Ισπανίας (1960-1982), διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στον αγώνα κατά της (σχεδόν) σαραντάχρονης δικτατορίας του στρατηγού Φράνκο, ήταν από τους ιδρυτικούς πατέρες του Ευρωκομμουνισμού και πρόσωπο-κλειδί στη δύσκολη μετάβαση (που στην Ισπανία δεν ήταν στιγμιαία) από τη δικτατορία στη δημοκρατία, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970.
Ο Καρίγιο έζησε μια κυριολεκτικά συναρπαστική και σκληρή ζωή σε μια πολύ οδυνηρή εποχή -για τον ίδιο, την Ισπανία και τον κόσμο. Γεννήθηκε στις 18 Ιανουαρίου του 1915, στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στην πόλη Χιχόν, στη βορειοδυτική πλευρά της «ουδέτερης» τότε Ισπανίας. Ξεκίνησε την πολιτική του δράση στα 13 του στη Μαδρίτη, έγινε γραμματέας της Σοσιαλιστικής Νεολαίας στα 18 του, στα 19 του φυλακίστηκε για ενάμιση χρόνο για τη συμμετοχή του στην αποτυχημένη εξέγερση του Οκτώβρη του 1934, που οργανώθηκε από τον Λάργκο Καμπαλιέρο -ηγέτη της αριστερής πτέρυγας του PSOE (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ισπανίας)- και είχε αριστερίστικο προσανατολισμό και σχεδιάστηκε αγνοώντας άλλες εργατικές και δημοκρατικές δυνάμεις. Έζησε τη χαρά της νίκης του Λαϊκού Μετώπου τον Φεβρουάριο του 1936, που οδήγησε και στην αποφυλάκισή του μαζί με άλλους πολιτικούς κρατούμενους. Βγαίνοντας από τη φυλακή, ο Καρίγιο πρωτοστάτησε στην ενοποίηση της σοσιαλιστικής με την κομμουνιστική νεολαία, αλλά πολύ γρήγορα, τον Ιούλιο του ιδίου χρόνου, ξέσπασε η ανταρσία της ισπανικής λεγεώνας (με ηγέτη τον Φράνκο) στο Μαρόκο. Ο Καρίγιο πήρε ενεργό μέρος στο πλευρό της νόμιμης εκλεγμένης κυβέρνησης, σε έναν ανηλεή τριετή εμφύλιο πόλεμο, που κατέληξε στην ήττα των δημοκρατικών και την εγκαθίδρυση μιας πολύ σκληρής και μακρόχρονης δικτατορίας. Έτσι, ο Καρίγιο αναγκάστηκε να ζήσει εξόριστος και σε διάφορες μορφές παρανομίας επί 37 χρόνια.
Με το τέλος του ισπανικού εμφυλίου, αρχικά πήγε στη Γαλλία, στη συνέχεια στη Μόσχα στην Τρίτη Διεθνή και έως το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου δούλεψε ως εκπρόσωπος της Διεθνούς στην Κούβα, το Μεξικό, την Πορτογαλία και την Αλγερία. Το 1944 γύρισε στη Γαλλία, πιστεύοντας ότι ύστερα από την ήττα του φασισμού στην Ευρώπη, ήρθε η ώρα και για το τέλος του φρανκισμού – θα τον ανέτρεπαν στρατιωτικά με τη βοήθεια των συμμάχων. Μετά από μια μακρά περίοδο προσανατολισμού στην ιδέα της ένοπλης εξέγερσης για την ανατροπή του φρανκικού καθεστώτος, το 1948, μαζί με τη Ντολόρες Ιμπαρούρι (τη θρυλική Πασιονάρια), συναντούν τον Στάλιν στη Μόσχα, ο οποίος τους προτείνει έμμεσα να εγκαταλείψουν την οργάνωση αντάρτικου και τους προτρέπει να ασχοληθούν με τη μαζική δουλειά, ακόμη και μέσα στα φασιστικά συνδικάτα. Η ίδια η εξελισσόμενη ισπανική πραγματικότητα, παρά τις αγκυλώσεις και τις ιδεολογικές εμμονές που ήταν ακόμη ισχυρές στις γραμμές του – και οδήγησαν σε σκληρές εσωκομματικές συγκρούσεις, αλλά και σε κατά καιρούς αναδιπλώσεις – ώθησε το ΚΚ Ισπανίας στη δύσκολη και σταδιακή προσαρμογή του στη νέα ισπανική πραγματικότητα, στην εγκατάλειψη της ένοπλης πάλης και στην υιοθέτηση μιας πορείας που θα στηριζόταν στους μαζικούς δημοκρατικούς αγώνες και στην πολιτική συνεννόηση των αντιδικτατορικών δυνάμεων.
Με την ανάληψη της ηγεσίας του ΚΚ Ισπανίας, ο Καρίγιο συμβάλλει στη σταδιακή εξέλιξη του Κόμματος – στο άνοιγμά του προς τις νέες δυνάμεις της εργασίας, της διανόησης, της κουλτούρας και των μεσαίων στρωμάτων που αναδύονταν στην ισπανική κοινωνία ως αποτέλεσμα της οικονομικής μεγέθυνσης και ανόδου της δεκαετίας του 1960- που μετέτρεψε την «αγροτική Ισπανία του ’30» στη «βιομηχανική Ισπανία του ’60». Ο μετασχηματισμός αυτός ενέτεινε τις αντιθέσεις μεταξύ των δομών του φρανκικού καθεστώτος και των συνδεδεμένων με αυτό δυνάμεων, με τις ανάγκες, τις απαιτήσεις και τις επιδιώξεις των κοινωνικών δυνάμεων που αναδεικνύονταν στη νέα εποχή. Στο περιβάλλον αυτό, ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συνεισφορά του ΚΚ Ισπανίας υπό την ηγεσία του Καρίγιο, στη δημιουργία και ανάπτυξη του νέου κινήματος των εργατικών επιτροπών, στο οποίο πρωτοστάτησε ο κομμουνιστής συνδικαλιστής ηγέτης Μαρθελίνο Καμάτσο. Όμως, η σταδιακή αυτή μετεξέλιξη του Ισπανικού ΚΚ, πέρασε όλες τις περιπέτειες, τα πάνω και τα κάτω, τις αντιφάσεις και τις μετατοπίσεις, αλλά και τις σκληρές συγκρούσεις στο πλαίσιο του κομμουνιστικού και εργατικού κινήματος. Είναι χαρακτηριστική η διαγραφή ηγετικών και δοκιμασμένων στελεχών -όπως ο Χόρχε Σεμπρούν και ο Φερνάντο Κλαουντίν- που διέγνωσαν αυτές τις αλλαγές της ισπανικής οικονομίας και κοινωνίας πιο έγκαιρα από την επίσημη υιοθέτησή τους στη συνέχεια.
Στο πολιτικό επίπεδο, ο Καρίγιο επεδίωξε να οικοδομήσει μιαν ευρύτερη συμμαχία -με στόχο την ανατροπή της δικτατορίας μέσω της διαμόρφωσης μιας ενδογενούς δυναμικής, που θα οδηγούσε στην ανάπτυξη ενός μαζικού δημοκρατικού κινήματος, στη συνεννόηση των αντιφρανκικών πολιτικών δυνάμεων και τελικά, μέσω μιας γενικής πολιτικής απεργίας, στην κατάρρευση του φρανκικού καθεστώτος. Στην πορεία αυτή, ο αγώνας για τη δημοκρατία και την ελευθερία στην Ισπανία και η πολιτική των πιο πλατειών συμμαχιών κατά της δικτατορίας (που σχηματοποιήθηκε αργότερα στο «Σύμφωνο για την ελευθερία»), ερχόταν σε σύγκρουση με την υπεράσπιση και την αποδοχή των «καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού». Έτσι, στο πλαίσιο του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ο Καρίγιο σταδιακά απομακρύνεται από τη σοβιετική επιρροή και από τη φήμη που παλαιότερα είχε το ΚΚ Ισπανίας ως ιδιαίτερα φιλοσοβιετικό κόμμα. Έτσι, υποδέχεται με ενθουσιασμό τη νέα πορεία του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας και του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ και αντιδρά έντονα, καταδικάζει με τον πιο καθαρό τρόπο τον Αύγουστο του 1968 τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία και την κατάπνιξη της Άνοιξης της Πράγας. Στο πλαίσιο αυτής της διαδρομής, ο Καρίγιο απέχει -γεγονός πρωτοφανές για ΓΓ Κομμουνιστικού Κόμματος- τον Φεβρουάριο του 1976, από το 25ο Συνέδριο του Σοβιετικού ΚΚ στη Μόσχα. Λίγους μήνες μετά, τον Ιούνιο του 1976, δηλώνει στην Πανευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη των ΚΚ, τον Ιούνιο του 1976, στο Ανατολικό Βερολίνο: «Η Μόσχα υπήρξε κάποτε η Ρώμη μας, αλλά τώρα πια δεν είναι». Έτσι, σε συνδυασμό με τις εξελίξεις και τις αντίστοιχες ιδεολογικές και προγραμματικές επεξεργασίες σε άλλα ΚΚ και ιδίως στο Ιταλικό, συνδιαμορφώνει το ρεύμα του Ευρωκομμουνισμού (με το οποίο συμπορεύθηκε στη χώρα μας το ΚΚΕ εσωτερικού), που συμβολικά καταγράφεται με τη συνάντηση των ηγετών των ΚΚ Ιταλίας, Γαλλία και Ισπανίας (Μπερλιγκουέρ, Μαρσαί και Καρίγιο) στη Μαδρίτη, στις 2 Μαρτίου του 1977. Στο βιβλίο του, Ευρωκομμουνισμός και Κράτος, την ίδια χρονιά, που συναντάει τη σφοδρή αντίδραση της σοβιετικής ηγεσίας, ο Καρίγιο επιχειρεί να συστηματοποιήσει την κριτική του πέρα από τον έως τότε χαρακτηρισμό του «πρωτόγονου σοσιαλισμού» που αποδίδει στις κοινωνίες του «υπαρκτού σοσιαλισμού», στην ίδια τη φύση του σοβιετικού συστήματος.
Ο ευρωκομμουνισμός, αν και μετά το 1989 έκλεισε και αυτός τον κύκλο του ως πολιτικό εγχείρημα, έσωσε την τιμή της ιστορικής Κομμουνιστικής Αριστεράς. Παράλληλα, ο Δυτικός Μαρξισμός και οι θεωρητικές και πολιτικές αναζητήσεις κυρίως του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, εμπλούτισαν τον διάλογο και την ανάπτυξη των αριστερών και μαρξιστικών ιδεών και ανανέωσαν τον προγραμματική συζήτηση στο πλαίσιο της ευρύτερης Αριστεράς, αλλά και την αναζήτηση προοδευτικών πολιτικών, ιδίως στην Ευρώπη.
Στην Ισπανία, ο Καρίγιο αξιώθηκε να ζήσει ως πρωταγωνιστής τις μεγάλες ώρες της μετάβασης στη δημοκρατία. Λίγο καιρό πριν και ενώ πλησίαζε η μεγάλη ώρα, ο Καρίγιο έλεγε στο βιβλίο του Αύριο η Ισπανία (εκδόσεις Θεμέλιο, μετάφραση του Φίλιππου Ηλιού): «Όπως είναι σήμερα τα πράγματα, η μόνη πικρία μου είναι ότι δεν μπορώ να έχω στο πλευρό μου, για να παρασταθούν στο θρίαμβο της ελευθερίας, όλους τους φίλους και τους συντρόφους μου που έπεσαν στον αγώνα.»
Κατά γενική παραδοχή, η ηγετική παρουσία και η πολιτική ικανότητα του Καρίγιο και η στρατηγική και η δράση του ΚΚ Ισπανίας, ήταν καθοριστικές στη διασφάλιση μιας ομαλής εξέλιξης προς ένα δημοκρατικό σύστημα, με την επικράτηση ενός κλίματος εποικοδομητικού διαλόγου μεταξύ των αντίπαλων πολιτικών δυνάμεων, μιας διαδικασίας επούλωσης των πληγών του εμφυλίου και μιας εθνικής προγραμματικής οικονομικής και κοινωνικής συμφωνίας, που αποκρυσταλλώθηκε με το σύμφωνο της Μονκλόα, τον Οκτώβριο του 1977. Πέρα όμως από τις πολιτικές θέσεις και πρωτοβουλίες του, ο Καρίγιο έδωσε ένα ακόμη δείγμα της γενναιότητάς του και της στάσης του ως πολιτικού ηγέτη, όταν στη διάρκεια της εισβολής του συνταγματάρχη Τεχέρο, μαζί με στρατιωτικούς και παραστρατιωτικούς, στην Ισπανική Βουλή στις 23 Φεβρουαρίου του 1981, αρνήθηκε να υπακούσει στις διαταγές των επίδοξων πραξικοπηματιών και παρέμεινε στη θέση του, όπως και ο πρωθυπουργός της Ισπανίας Σουάρεθ και ο αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης στρατηγός Μελάδο. Η στιγμή αυτή αποτελεί και το θέμα ενός από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του Javier Cercas- που ήταν μόλις 13 ετών όταν πέθανε ο Φράνκο, το 1975 -υπό τον τίτλο Η Ανατομία μιας στιγμής. Κατά τον συγγραφέα, «Η πραγματική ισπανική δημοκρατία, ξεκίνησε τη στιγμή που οι τρεις αυτοί πολιτικοί αποφάσισαν να σταθούν όρθιοι, ρισκάροντας τη ζωή τους». Ο ίδιος υποστηρίζει ότι αν και η γενιά του έκρινε τη συγκεκριμένη μετάβαση με καχυποψία, τώρα ο ίδιος την θεωρεί, «…ό,τι καλύτερο έγινε στην Ισπανία στη διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων. Η γενιά μου θεωρούσε αυτή τη μετάβαση σκουπίδια. Αλλά τελικώς ο πατέρας μου, μού παρέδωσε μια καλύτερη χώρα για να ζήσω από αυτήν που θα αφήσω στο γιό μου».
Όμως, αυτή η θεμελιώδης πολιτική συνεισφορά του ΚΚ Ισπανίας, όπως και αλλού, δεν μεταφράστηκε σε αντίστοιχη πολιτική επιρροή. Κατά τον Κλαουντίν, «Ένας από τους παράγοντες που συνέβαλαν σημαντικά στην περιορισμένη εκλογική απήχηση του ΚΚ Ισπανίας, παρά τη μεγάλη του συνεισφορά στον παράνομο αγώνα κατά της δικτατορίας, ήταν ότι για μεγάλα λαϊκά στρώματα η εικόνα του κόμματος εξακολουθούσε να είναι υπερβολικά συνδεδεμένη με τις ανατολικές δικτατορίες, παρά την κριτική στάση που είχε κρατήσει το ΚΚ Ισπανίας μετά το 1968 σε ορισμένες τους πλευρές». Ακόμη χειρότερα, η επιρροή του ΚΚ Ισπανίας συρρικνώθηκε στις εκλογές του 1982, που αποτέλεσαν τον ιστορικό εκλογικό θρίαμβο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (PSOE) του Φελίπε Γκονζάλες, κατ’ αναλογία με αντίστοιχες εξελίξεις στη δεκαετία του 1980, στη Νότια Ευρώπη.
Ο Σαντιάγκο Καρίγιο παραιτήθηκε και στην πορεία απομακρύνθηκε, δημιουργώντας μια μικρή κίνηση, η οποία το 1991 συγχωνεύθηκε με το Σοσιαλιστικό Κόμμα, ενώ ο ίδιος αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική.
Στα τέλη του βίου του, ο Καρίγιο, που «στη ζωή του τα είδε όλα», πρόλαβε να δει και μια δεύτερη μεγάλη οικονομική κρίση, από αυτές που χαρακτηρίζονται μοναδικές στη ζωή ενός ανθρώπου. Μετά την κρίση του 1929, είδε και την κρίση του 2008. Το 2010, στα 95 του, ο Καρίγιο, στην τελευταία ίσως συνέντευξή του στους Times της Νέας Υόρκης, προειδοποιούσε ότι «Η κατάσταση είναι πολύ κρίσιμη…» και ότι «Η ισπανική κυβέρνηση Θαπατέρο έπρεπε να αντιδράσει πιο έγκαιρα, με αποτέλεσμα να χρειάζεται να κάνει τώρα πολλά περισσότερα και άμεσα. Η ιδέα ότι τώρα πρέπει να μειωθεί το κοινωνικό κράτος, γίνεται όλο και σκληρότερη για να γίνει αποδεκτή από το λαό». Και προσέθετε: «Μπορούμε, ακόμη, να αποφύγουμε μια μείζονα κοινωνική ρήξη, αλλά μόνον αν δεν αφεθεί η κρίση να βαθύνει και να διατηρηθεί άσκοπα για μακρό χρονικό διάστημα, επειδή τότε τα πράγματα θα πάρουν μια πολύ δυσάρεστη τροπή». Ταυτόχρονα, ο Καρίγιο επεσήμαινε ότι «Η χώρα είναι πιο πολωμένη από ό,τι ήταν δύο δεκαετίες πριν και πιστεύω ότι η Εκκλησία φέρει ευθύνες για την εξέλιξη αυτή». Και κατέληγε: «Αν η μοναδική εναλλακτική στον Θαπατέρο είναι ο Ραχόϊ, τότε αυτό θα ήταν ένα πολύ πικρό χάπι για να το καταπιούν οι προοδευτικές δυνάμεις αυτής της χώρας».
.
.
Ο Γιάννης Καλογήρου είναι καθηγητής ΕΜΠ.