Σύμφωνα με το εθνικό και το διεθνές δίκαιο τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ηθικές αρχές, που προστατεύονται ως νόμιμα δικαιώματα. Εκφράζονται δε ως δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία, στην ελευθερία σκέψης και έκφρασης, στην ισότητα απέναντι στο νόμο, στην εργασία, στην υγεία, στην τροφή, στην κατοικία, στην εκπαίδευση, στην ιατρική περίθαλψη και στην συμμετοχή στον πολιτισμό.
Αν αυτές οι ηθικές αρχές ισχύουν στο θεωρητικό πεδίο και στο εθνικό και διεθνές δίκαιο, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η προσέγγιση της πραγματικότητας ως προς τον βαθμό οριοθέτησης της από αυτές. Η εμπειρική αποτύπωση των συνθηκών, που ισχύουν στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης των ανθρώπων, είναι πολύ αποκαλυπτική.
Συγκεκριμένα η ανάλυση της πορείας των κοινωνιών στην ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας δείχνει, ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα λαμβάνονται υπόψη και αποκτούν πραγματικό περιεχόμενο στο πλαίσιο των ορίων, που επιβάλλει το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας, καθώς και οι συνθήκες, που διαμορφώνονται από την διαχείριση της εθνικής και της παγκόσμιας γεωπολιτικής δυναμικής.
Μερικά παραδείγματα θα συμβάλλουν στην αποκάλυψη των παραμέτρων, που προσδίδουν το βιωνόμενο περιεχόμενο στα ανθρώπινα δικαιώματα και όχι το θεωρητικό. Σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών η πανδημία του Covid-19, η κρίση του κόστους ζωής και ο πόλεμος στην Ουκρανία οδήγησαν 165 εκατομμύρια ανθρώπους στη φτώχεια από το 2022. Γίνεται δε έκκληση για «παύση» στην αποπληρωμή χρεών από τις αναπτυσσόμενες χώρες, για να αποτραπεί αυτή η τάση, η οποία διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες.
Σύμφωνα δε με υπολογισμούς του Προγράμματος Ανάπτυξης του ΟΗΕ (United Nations Development Programme, UNDP) μεταξύ 2020 και 2023 διολίσθησαν στην ακραία φτώχεια 75 εκατομμύρια άνθρωποι (εισόδημα κάτω από 2,15 δολάρια την ημέρα), ενώ άλλα 90 εκατομμύρια βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας (εισόδημα έως 3,65 δολάρια την ημέρα).
Αυτά τα στοιχεία σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση αυτών των τραγικών συνθηκών από τις ανεπτυγμένες χώρες δείχνουν την αξιοποίηση του «ανθρωπισμού» μόνο για την προώθηση οικονομικών και γεωπολιτικών συμφερόντων ή για επικοινωνιακούς λόγους.
Γενικότερα η πραγματικότητα αποκαλύπτει τον ηθικολογικό χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως κοινωνικής αξίας. Οι ακραίες ανισότητες τόσο στο εσωτερικό των κοινωνιών (ακόμη και στην Γερμανία σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat το 2022 το 21,9% του πληθυσμού δεν έχει αρκετά χρήματα για να κάνει μια εβδομάδα διακοπές) όσο και μεταξύ τους, η κλιματική αλλαγή και οι περιβαλλοντικές καταστροφές είναι επίσης αποκαλυπτικές όχι μόνο για την ηθικολογική και επικοινωνιακή επίκληση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και για την οπτική, που διαπερνά τον τρόπο σκέψης και διαχείρισης της πραγματικότητας.
Τον Ιούλιο του 2023 σε παγκόσμιο επίπεδο βιώνεται η κλιματική αλλαγή με μεγάλη ένταση τόσο με τα ακραία καιρικά φαινόμενα όσο και με την κάθετη άνοδο της θερμοκρασίας και τις πολύ επικίνδυνες παρενέργειες τους. Οι πυρκαγιές σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και ιδιαιτέρως στην Αττική και στη Ρόδο έκαψαν τεράστιες δασικές εκτάσεις, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πανίδα αυτών των περιοχών. Παράλληλα κάηκαν αρκετά σπίτια πολιτών. Η προοπτική ερημοποίησης είναι εμφανής και θα έχει πολύ ισχυρές και ταυτοχρόνως επώδυνες επιπτώσεις στην οικονομία της χώρας, στην ποιότητα ζωής και στην ευημερία των πολιτών.
Στον τομέα της επικοινωνιακής διαχείρισης από τον χώρο της πολιτικής κυρίαρχη οπτική ήταν να μην χαθούν ανθρώπινες ζωές κατά την διάρκεια των πυρκαγιών και να μην πληγούν περιουσιακά μεγέθη των πολιτών. Αυτή η προσέγγιση από το ένα μέρος δείχνει την πολύ βραχυπρόθεσμη αντιμετώπιση των παραμέτρων της πραγματικότητας και από το άλλο δεν συμβάλλει στην μείωση των οδυνηρών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής (που έχει προκαλέσει η ανθρώπινη δραστηριοποίηση) με την εμπλοκή και των πυρκαγιών, οι οποίες αποδυναμώνουν την συμβολή του υγιούς φυσικού περιβάλλοντος στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων και ενισχύουν την ένταση των παρενεργειών της κλιματικής ανισορροπίας. Δυστυχώς πολλοί θάνατοι θα καταγραφούν σε βάθος χρόνου.
Ουσιαστικά η ανθρώπινη ζωή θα υποστεί τις επικίνδυνες παρενέργειες, ως προς την βιωσιμότητα της, αργότερα σε μεγαλύτερο εύρος, αν δεν ληφθούν μέτρα για την άρση των γενεσιουργών αιτίων της κλιματικής αλλαγής. Ήδη το καλοκαίρι του 2022 κατεγράφησαν στην Ευρώπη 60.000 θάνατοι λόγω της θερμοκρασιακής ανόδου (επιστημονικό περιοδικό Nature Medicine).
Η NASA (National Aeronautics and Space Administration) στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και συγκεκριμένα ο επικεφαλής στον τομέα του κλίματος Gavin Schmidt ανακοίνωσε, ότι ο Ιούλιος του 2023 ήταν ο πιο ζεστός μήνας εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ενώ το 2024 θα είναι ακόμη πιο ζεστό.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη «καλά κρατεί» και όμως τόσο οι κοινωνίες όσο και οι πολιτικές τους ηγεσίες κινούνται με πολύ αργούς ρυθμούς, με αποτέλεσμα να μην αντιμετωπίζονται τα γενεσιουργά αίτια της καταστροφικής ανθρώπινης πορείας και οι ολέθριες παρενέργειες στην ανθρώπινη ζωή. Ακόμη και η διαχείριση της σύνθετης πραγματικότητας είναι ανεπαρκής και επικίνδυνη.
Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ακολουθούμενη πολιτική στην Ελλάδα, η οποία εξαντλείται στην ηθικολογία και στον περιορισμό των κάθε φορά επιπτώσεων των πυρκαγιών. Δεν σχεδιάζεται ούτε υλοποιείται μακροπρόθεσμη προληπτική πολιτική (π.χ. αντιπυρικές ζώνες στις δασικές περιοχές, απομάκρυνση εύφλεκτων σκουπιδιών, ευαισθητοποίηση των πολιτών κ.λ.π.). Όλοι όμως ομιλούν για την ανθρώπινη ζωή και τα οικονομικά συμφέροντα ως τις πολυτιμότερες συνιστώσες του σύγχρονου συστήματος κοινωνικών αξιών.
Είναι λυπηρό, ότι ο άνθρωπος ως άτομο και πολίτης αδυνατεί να κατανοήσει και να αναλύσει την πραγματικότητα στη δυναμική προβολή της στην προοπτική του χρόνου, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνεται, ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα συρρικνώνονται, όσο προχωρούμε προς το μέλλον. Πολύ μεγαλύτερη βέβαια είναι η πολιτική ευθύνη, διότι οι λαμβανόμενες αποφάσεις από το πολιτικό σύστημα δεσμεύουν την δυναμική της εξέλιξης χωρίς βιώσιμη προοπτική.
Γενικότερα τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατώνται. Αρκεί να ληφθούν υπόψη η αδυναμία πρόσβασης πολιτών σε θεσμούς υγείας εξαιτίας του συστήματος οργάνωσης του και η λογική του συστημικού πραγματισμού (λειτουργικότητα και οικονομική απόδοση πάνω από όλα), που το διαπερνά. Οι συνθήκες στα ελληνικά νησιά το πιστοποιούν με τον καλύτερο τρόπο.
Ιδιαιτέρως στην Ελλάδα δεν ισχύει και η ισότητα στις ευκαιρίες ανέλιξης των πολιτών, διότι κυρίαρχο κριτήριο δεν είναι το γνωστικό επίπεδο του πολίτη αλλά ο πολιτικός του προσανατολισμός, όταν διεκδικεί θέσεις απασχόλησης στο δημόσιο τομέα.
Ενδιαφέρον έχει επίσης, ότι η εργαλειοποίηση του ανθρώπου με την αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης οδήγησε την Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στην έγκριση λήψης μέτρων για τον έλεγχο της τεχνητής νοημοσύνης, τα οποία προωθούν την διαφάνεια στις διάφορες εφαρμογές της (π.χ. ChatGPT). Σε παγκόσμιο επίπεδο τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατώνται. Η ελευθερία σκέψης και έκφρασης και το δικαίωμα στη ζωή σε πολλές χώρες δεν ανιχνεύονται.
Είναι εμφανές, ότι η εργαλειοποίηση ακόμη και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο πλαίσιο του σύγχρονου συστήματος κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας δεν έχει βιώσιμη προοπτική, διότι υποσκάπτει τις συνθήκες ζωής του ανθρώπου, ενώ παράλληλα επιδρά καταστροφικά στην βιοποικιλότητα.
Ίσως λειτουργήσει ανασταλτικά σε αυτή την πολύ αρνητική και επικίνδυνη οπτική η αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης από τις δομές της κοινωνίας πολιτών και η ανάπτυξη κοινωνικών κινημάτων με στόχο την ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση των κοινωνιών στο πλαίσιο δημοκρατικού διαλόγου στις τοπικές κοινωνίες.