Το 2015 ήταν η πλέον καταστροφική χρονιά για την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία που άρχισε το 1974. Καταστροφική οικονομικά, πολιτικά, ιδεολογικά, ανθρωπολογικά. Μια απλή σύγκριση μακροοικονομικών μεγεθών στα τέλη Δεκεμβρίου 2014 και στα τέλη Δεκεμβρίου 2015 αρκεί για να πείσει οποιονδήποτε δεν διακατέχεται από ακραίες ιδεοληψίες ότι η κυβέρνηση που αυτοαποκαλείται «πρώτη φορά Αριστερά», κρινόμενη από τα αποτελέσματά της, επιδείνωσε δραματικά την οικονομική κατάσταση της χώρας. Η πραγματική οικονομία αφαιμάσσεται συστηματικά, επενδύσεις δεν γίνονται, η «στασιμοχρεοκοπία» είναι προ των πυλών.
Πολιτικά, η χώρα διολισθαίνει σε αντιδημοκρατικές και αυταρχικές μεθόδους διακυβέρνησης, με αιχμή του δόρατος την αντιμεταρρύθμιση στο εκπαιδευτικό σύστημα και την εφόρμηση για κατάληψη του κράτους από ένα ανθρώπινο δυναμικό που έχει ως μοναδικό προσόν την κομματική ένταξη ή τη συγγενική σχέση.
Μέσα σε αυτό το γενικό περίγραμμα συντελούνται και κάποιες άλλες υποδόριες αλλαγές στην ελληνική κοινωνία, οι συνέπειες των οποίων έχουν αρχίσει ήδη να γίνονται αντιληπτές. Η σημαντικότερη από αυτές τις αλλαγές είναι ότι από τις 13 Ιουλίου του 2015 η χώρα πορεύεται σε συνθήκες ιδεολογικού κενού. Μοιάζει με οικοδόμημα που έχει αποσαρθρωθεί το κονίαμα του και είναι έτοιμο να καταρρεύσει με πάταγο.
Στο παρόν κείμενο θα προσπαθήσουμε να τεκμηριώσουμε αυτό τον ισχυρισμό και να ιχνηλατήσουμε τις συνέπειές του.
Το τοτέμ του «αντιμνημονίου»
Στην πενταετία της κρίσης, 2010-2015, ηγεμόνευσε στην πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας το ιδεολόγημα του αντιμνημονίου. Σε όλες τις δημοσκοπήσεις της περιόδου, το «αντιμνημόνιο» επιδοκιμαζόταν από τα δύο τρίτα των κατοίκων αυτής της χώρας. Η επικύρωση του ποσοστού αυτού έγινε πανηγυρικά από τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος, με το 61,31% των ψηφισάντων να προτιμά το ΟΧΙ, που με σουρεαλιστικό τρόπο συμπύκνωνε όλες τις συνιστώσες του αντιμνημονιακού στερεοτύπου.
Συνοπτικά, αυτή η ηγεμονική για τον κοινό νου μανιχαϊστική αφήγηση θεωρούσε ότι για όλα τα δεινά της χώρας έφταιγαν οι ξένοι, οι «κακοί», και συνακόλουθα το Μνημόνιο, η δανειακή σύμβαση που μας επέβαλαν. Κατά συνέπεια, η εθνικά υπερήφανη και προφανής λύση του προβλήματος ήταν η κατάργηση της σύμβασης «με ένα άρθρο και ένα νόμο» και η επιστροφή στην προ κρίσης κατάσταση. Το που θα βρίσκονταν οι πόροι για να γίνει αυτό ήταν ένα ερώτημα που δεν είχε νόημα, δεδομένου ότι «οι άνθρωποι ήταν πάνω από τους αριθμούς»[1].
Η πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας είχε μαγευτεί από αυτή την προοπτική. Είχε κλείσει τα μάτια και τα αυτιά της σε όσους επέμεναν ότι αυτή η ψευδαίσθηση δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα. Πορευόταν και ενεργούσε σαν υπνωτισμένη, ακολουθώντας τους δημαγωγούς, αριστερούς και δεξιούς, που υπόσχονταν τον επίγειο παράδεισο. Δέσμια δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων έμοιαζε με εκείνες τις ινδιάνικες φυλές που απέδιδαν ιερές και υπερφυσικές ιδιότητες στα τοτέμ, φυσικά αντικείμενα, ζώα, ή φυτά, που τα θεωρούσαν ως προστάτη της φυλής. Η ελληνική φυλή είχε το δικό της τοτέμ, το αντιμνημόνιο, το οποίο απαγορευόταν κανείς να το θίξει. Ακόμα και η απλή αναφορά για υποστήριξη του Μνημονίου, ήταν έγκλημα καθοσίωσης, έσχατης προδοσίας.
Ακόμα και οι καιροσκόποι, αυτοί που δεν πίστευαν στα τοτέμ αλλά είχαν προσκολληθεί στο πλειοψηφικό ρεύμα μήπως και στην αναμπουμπούλα αρπάξουν κάτι, είχαν υιοθετήσει, με τον ενθουσιασμό του νεοφώτιστου, τον λόγο του τοτεμισμού. Είχαν γίνει βασιλικότεροι του βασιλέως.
Η κατάρρευση – το τοτέμ ήταν μια φενάκη
Όλο αυτό το οικοδόμημα κατάρρευσε ολοκληρωτικά και με πάταγο το πρωί της 13ης Ιουλίου 2015 όταν ο μάγος της φυλής και φύλαρχος, μετά από 17 ώρες «διαπραγμάτευση», ανακοίνωσε ότι το τοτέμ ήταν μια φενάκη. Δεν υπήρχε πλέον ιερό σύμβολο, όλα ήταν ένα ψέμα, είπε ο φύλαρχος. Κεφάλια μέσα. Πως θα μπορούσε να πορευτεί η κοινωνία χωρίς τοτέμ; Τι θα γινόταν χωρίς βαρβάρους;
Το σοκ ήταν τεράστιο, ειδικά για τους ζηλωτές του τοτεμισμού. Αξίζει τον κόπο να δούμε με τα μάτια ενός ζηλωτή, πως εσωτερίκευσε αυτή την κατάρρευση:
«Πάει κάμποσος καιρός που δεν έχω τι να πω. Δηλαδή δεν είναι ότι δεν μιλάω, απλά οι λέξεις που χρησιμοποιώ στερούνται ουσίας τις περισσότερες φορές. Είναι εκφράσεις κενές, κούφιες, όπως ο αέρας ο κοπανιστός, είναι όπως τα φύλλα που τα παίρνει ο άνεμος πέρα, σαν τα χιόνια που έρχονται κι ύστερα από λίγο λιώνουν και χάνονται και δεν αφήνουν τίποτα πίσω τους παρά μόνο κρύες εντυπώσεις. Γι’ αυτό προτιμώ πλέον τη σιωπή, παρά να εκτίθεμαι απέναντι στους άλλους με λόγια μεγάλα και τρανά, κόβω μαχαίρι την κουβέντα ειδικά όταν αυτή πάει σε υποσχέσεις κι όνειρα και βήματα που τάχα θα σχίσουν τον ορίζοντα και θα αλλάξουν την πορεία όλου του κόσμου… Κι όσο προσπαθούμε να καταλάβουμε αυτή τη νεκρική σιγή μας, ακόμα αναρωτιόμαστε για το πόσο αλλάξαμε όλοι μας σε λίγους μόλις μήνες, πριν λίγα μόλις απογεύματα, εδώ, στις ίδιες αυτές πλατείες φωνάζαμε με όση είχαμε φωνή στα σπλάχνα μας μέσα και πιανόμασταν αγκαλιά και χορεύαμε μέχρι τα ξημερώματα και νιώθαμε ότι κάθε λέξη που λέγαμε είχε βαρύτητα, τόσο που πιστέψαμε ότι είμαστε εμείς οι ίδιες οι λέξεις, οι τελείες και τα κόμματα, κάθε λέξη είμαστε, είμαστε κάθε λέξη από το Σύνταγμα αυτής της χώρας»[2].
Αυτή η απογοήτευση εκφράζεται ανάγλυφα στα ευρήματα του Ευρωβαρόμετρου για το φθινόπωρο του 2015, αλλά και άλλων δημοσκοπήσεων. Το 83% των Ελλήνων δεν έχει εμπιστοσύνη στο μέλλον, έναντι του 32% που αποτελεί τον μέσο όρο στην ΕΕ. Το 77% των ερωτηθέντων θεωρεί πως τα πράγματα πάνε προς τη λάθος κατεύθυνση στην Ελλάδα (+28% σε σχέση με τα αντίστοιχα ευρήματα της άνοιξης του 2015), ενώ εξίσου μεγάλο ποσοστό τείνει να μην έχει εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση (82%) ούτε στην ΕΕ (81%). Εντυπωσιακά μεγάλο είναι το ποσοστό όσων θεωρούν κακή την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας (το 97%), με ένα 70% να περιμένει επιδείνωσή της τους επόμενους 10 μήνες. Πολλοί περισσότεροι από όσους έκαναν αυτή την απαισιόδοξη εκτίμηση στο προηγούμενο ευρωβαρόμετρο (αύξηση κατά 24%). Σε ότι αφορά την ΕΕ, το 45% των Ελλήνων που συμμετείχαν στην έρευνα απάντησαν ότι πηγαίνει προς τη «λάθος» κατεύθυνση για την επίλυση της κρίσης και την αντιμετώπιση των μεγάλων διεθνών προκλήσεων, ενώ το 26% προς τη «σωστή». Αυτήν την άποψη φαίνεται να μην τη συμμερίζονται οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι, καθώς αν λάβει κανείς υπόψη τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, οι απαντήσεις ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες (45% «σωστή» και 28% «λάθος»)[3].
Οι αριθμοί που αναφέρθηκαν είναι συγκλονιστικοί. Υποδηλώνουν όχι μόνο ιδεολογική κατάρρευση αλλά και ανθρωπολογική καταστροφή. Μια κοινωνία, στη συντριπτική της πλειοψηφία, που δεν εμπιστεύεται κανέναν, ούτε την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ, ούτε την Ευρωπαϊκή Ένωση, ούτε κανέναν άλλον, είναι μια ηττημένη κοινωνία. Οι κάτοικοι της χώρας έχουν παραδοθεί στη μοίρα τους. Μια κοινωνία σε μαζική κατάθλιψη, σε ολική παραίτηση, με την αυτοεικόνα της στα τάρταρα, με την πλειοψηφία των κατοίκων της να έχει πλήρως αυτοθυματοποιηθεί.
Παρόμοιο φαινόμενο ολικής ιδεολογικής κατάρρευσης έχει παρατηρηθεί μόνον μια φορά στην μετεμφυλιακή ιστορία της χώρας. Ήταν το καλοκαίρι του 1974, στην Μεταπολίτευση, όταν σε μια βραδιά, την 24η Ιουλίου, κατέρρευσαν με πάταγο τα ιδεολογήματα της εθνικοφροσύνης και του από βορρά κινδύνου, που ηγεμόνευαν, ας το παραδεχτούμε, στην πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας. Υπάρχει όμως μια κρίσιμη διαφορά ανάμεσα στις δύο συγκυρίες. Τα ιδεολογήματα που κατέρρευσαν τότε, αντικαταστάθηκαν σχεδόν ακαριαία από νέες αφηγήσεις, γεμάτες ελπίδα για το μέλλον, μέσα σε μια πρωτοφανή κοινωνική ανάταση. Το ότι το νέο ιδεολογικό κονίαμα είχε μέσα του το σπέρμα του εθνικολαϊκισμού, ήταν κάτι που η χώρα το πλήρωσε και το πληρώνει ακόμα και σήμερα.
Όμως, στην παρούσα συγκυρία, τίποτα δεν έχει ακόμα αντικαταστήσει τον χαμένο παράδεισο του αντιμνημονιακού τοτέμ. Οι προσπάθειες των στελεχών της κυβέρνησης να χρησιμοποιούν αντιμνημονιακή ρητορεία, εφαρμόζοντας το 3ο Μνημόνιο[4], να συνδυάζουν «διαλεκτικά» την πολιτική συνθηκολόγηση με την ιδεολογική σκλήρυνση, την επίκληση τακτικών ελιγμών (το όπλο παρά πόδα) και τσιτάτων από τη λενινιστική παράδοση οδηγούν στην ασυναρτησία[5], τη συστηματική χρήση του ψέματος[6] και την καθολική γελοιοποίηση[7]. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Βούλγαρης, «το 2015 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το έτος της πολιτικής μανιοκατάθλιψης. Από το ύψη στα βάθη»[8].
Όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Εποχή του Σανού[9], έχει περιορισμένη διάρκεια ζωής, έχει ημερομηνία λήξης.
Τι μέλλει γενέσθαι;
Θα το ξαναπούμε: Οι ιδέες δεν είναι απλό «εποικοδόμημα». Ηγεμονεύουν, διαμορφώνουν συνειδήσεις, αναδιαμορφώνονται και μεταλλάσσονται, επιστρέφουν από τον κόσμο τους στην υλική πραγματικότητα. Έχουν υλική δύναμη, είναι εκδικήτριες. Είναι το κονίαμα ενός κοινωνικού σχηματισμού. Το κονίαμα, χρησιμοποιείται στις οικοδομές συνδέοντας τα οικοδομικά υλικά, όπως είναι τα τούβλα ή οι πέτρες. Ο ρόλος του είναι να καλύπτει τα κενά ανάμεσα στα οικοδομικά υλικά. Πως θα καλυφθούν αυτά τα κενά; Πως θα πορευτεί στο μέλλον μια κοινωνία που έχει την χειρότερη ιδέα για τον εαυτό της;
Αυτό το ιδεολογικό κενό θα μπορούσε να καλυφθεί με μια νέα αυτογνωσία της ελληνικής κοινωνίας, σε συνδυασμό με την ανάδυση νέων πολιτικών υποκειμένων ή με τη ριζική μετάλλαξη των υφισταμένων. Με μια άλλη ορολογία, με μια απομάγευση της ελληνικής κοινωνίας, με τον «εξοβελισμό της μαγείας ως τεχνικής σωτηρίας» για να χρησιμοποιήσουμε τον τόσο εύστοχο όρο του Μαξ Βέμπερ. Με μια απομάγευση που θα είχε στόχο να καταστήσει τον άνθρωπο κύριο του εαυτού του. Με μια έξοδο της ελληνικής κοινωνίας από την πνευματική κηδεμονία των στερεοτύπων και των ιδεοληψιών στην οποία η ίδια η κοινωνία έχει υποτάξει τον εαυτό της. Αξίζει να θυμηθούμε τον Καντ: Sapere aude, τόλμα να γνωρίζεις, τόλμα να σκέφτεσαι αυτόνομα υπό το φως του έμφυτου κριτικού λόγου και της ηθικής συνείδησης.
Υπάρχουν, έστω και εμβρυακά, οι κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις για μια τέτοια απομάγευση; Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος. Αξίζει όμως να επισημάνουμε κάποια, μετρημένα στα δάκτυλα του ενός χεριού, ιδιαίτερα ελπιδοφόρα γεγονότα που έγιναν το 2015: Την κινητοποίηση ΜΕΝΟΥΜΕ ΕΥΡΩΠΗ που έδειξε ότι υπάρχει ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας που έχει απογαλακτισθεί από τον τοτεμισμό, κάτι που εκφράστηκε με το 38.69% ΝΑΙ στο δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015. Τη διεκδίκηση της ηγεσίας της Νέας Δημοκρατίας από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, στον δεύτερο γύρο, που έδειξε ότι στο χώρο της συντηρητικής παράταξης υπάρχει μια δυναμική ανανέωσης. Τη συστηματική προσπάθεια του Ευάγγελου Βενιζέλου, με τις κοινοβουλευτικές και δημόσιες παρεμβάσεις του, να αποδομήσει την εθνικολαϊκιστική ρητορεία και πράξη της κυβέρνησης, συγκροτώντας ένα corpus πολιτικής και ιδεολογικής αυτογνωσίας, χωρίς αυταπάτες. Ενδεχομένως αυτά τα δεδομένα να λειτουργήσουν καταλυτικά στη νέα πολιτική συγκυρία που θα σημαδευτεί από την αυτοκαταστροφή του ΣΥΡΙΖΑ στους επόμενους λίγους μήνες.
Αξίζει να επιμείνει κανείς στον τελευταίο ισχυρισμό. Παρά τις αντίθετες απόψεις που έχουν διατυπωθεί στην Ελλάδα και το εξωτερικό, υποστηρίζουμε ότι η ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ αδυνατεί, υποκειμενικά και αντικειμενικά να αρθρώσει μια νέα ιδεολογική και πολιτική ταυτότητα για το χώρο της. Και δεν θέλει και δεν μπορεί. Πορεύεται με τη δύναμη της βαρύτητας και της αδράνειας, και καθημερινά αυτοκαταστρέφεται. Συνεχίζει το αδιέξοδο λαθρεμπόριο των ψευδαισθήσεων. Υπονομεύει ιδεολογικά και συστηματικά τις ίδιες τις πολιτικές της επιλογές. Πυροβολεί τα πόδια της. Χρησιμοποιεί έναν παρωχημένο «ριζοσπαστικό» λόγο ως αντίβαρο επώδυνων πολιτικών επιλογών. Δεν υπάρχει κόμμα εξουσίας στην Ευρώπη που να επιβίωσε με τέτοια σχιζοφρενική συμπεριφορά. Εκτός και αν επικρατήσει ο «ελληνικός εξαιρετισμός» και η χώρα πρωτοτυπήσει παγκοσμίως, για μια ακόμα φορά.
Κατά συνέπεια και κατά πάσα πιθανότητα, η κατάρρευση του ΣΥΡΙΖΑ είναι θέμα λίγων μηνών. Το τι θα τον αντικαταστήσει, είναι ρητή συνάρτηση του εάν θα αναπτυχθεί κοινωνικά και πολιτικά μια δυναμική απομάγευσης. Κάτι που ίσως να οδηγήσει σε νέες εκλογές το 2016, δεδομένου ότι η παρούσα Βουλή δεν μοιάζει να μπορεί να προσφέρει βιώσιμη εναλλακτική λύση.
Αλλιώς, δίπλα στη στασιμοχρεοκοπία θα έχουμε και την ιδεολογική και πολιτική τελμάτωση της χώρας, με το Grexit να παραμονεύει πάντα στη γωνία.
[1] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Μύθοι και Στερεότυπα της Ελληνικής Κρίσης, Επίκεντρο 2012
[2] Πάνος Μουχτερός, «Προδομένος την 5η Ιουλίου», Τα Κακώς Κείμενα, 30 Δεκεμβρίου 2015, http://kakoskeimena.net/2015/12/30/betrayal/ (ανάκτηση 1 Ιανουαρίου 2015).
[3] «Ευρωβαρόμετρο: Οι Ελληνες είναι ο πιο απογοητευμένος λαός της ΕΕ», iefimerida.gr, 23 Δεκεμβρίου 2015, http://www.iefimerida.gr/news/242412/eyrovarometro-oi-ellines-einai-o-pio-apogoiteymenos-laos-tis-ee#ixzz3w2BIO0Kn (ανάκτηση 1 Ιανουαρίου 2015). Παρόμοια είναι και τα ευρήματα από το παρατηρητήριο κοινωνικό-πολιτικών αλλαγών qed Ελλάδα 2.0 που περιλαμβάνονται στο Δήμητρα Κρουστάλλη, «Απογοητευμένοι οι Έλληνες από το πολιτικό σύστημα», ΤΟ ΒΗΜΑ, 20 Δεκεμβρίου 2015.
[4] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Ο λενινιστικός “πραγματισμός” και το αντιμνημονιακό Μνημόνιο», The Books’ Journal, τεύχος 58, Σεπτέμβριος 2015.
[5] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Η ασυναρτησία σκέπει τη χώρα», The Books’ Journal, τεύχος 57, Ιούλιος-Αύγουστος 2015.
[6] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Το «ψέμα δεν είναι ψέμα», The Books’ Journal, τεύχος 61, Δεκέμβριος 2015.
[7] Δημοσθένης Κούρτοβικ, «Το χαμόγελο του Σταθάκη», ΤΑ ΝΕΑ, 19-20 Δεκεμβρίου 2015.
[8] Γιάννης Βούλγαρης, «Από δω το Μνημόνιο, από κει το αίσθημά μου», ΤΑ ΝΕΑ, 19-20 Δεκεμβρίου 2015.
[9] Θοδωρής Γεωργακόπουλος, «Η Εποχή Του Σανού», Καθημερινή, 1 Ιανουαρίου 2015, http://www.kathimerini.gr/844283/opinion/epikairothta/politikh/h-epoxh-toy-sanoy (ανάκτηση 1 Ιανουαρίου 2015).